► ËL PROGÉT
► La Literatura piemontèisa | ëd Sergi Maria Girardin
Ij prinsipi
La lenga piemontèisa (i lo arcordoma na vira ’d pì) a l’é nen un dialet ëd l’italian, ma na lenga che, rivà për ligna drita dal latin, a l’ha peui avù soa normalisassion gràfica e gramatical e na soa literatura nen mach poética: doe caraterìstiche che a la slontan-o dai dialet ëd l’italian e a la qualìfico - giusta - coma na lenga.
Ij sò prim document, ch’a son nen mach ëd sempie testimonianse lenghìstiche, ma ’dcò literarie, a son ij Sermon Subalpin, n’ansema ’d 22 prédiche festive, euvra ’d n’anònim. As sà pa con sigurëssa, an efet, nì chi ch’a l’ha scrivuje nì andova, nì la data giusta ‘d composission, bele che as peusso colochesse apopré a la fin dël sécol XII.
D'àutre testimonianse dij sécoj XIII-XV
A l’é ’n poemet (con ij vers antërcalà da ’d proverbi) dont ël test as treuva ant un còdes dël sécol XIII (o, pì plausìbil, dël XIV) ant la Biblioteca capitolar ëd Noara - a smija ch'a sia stàit ëscamotà da pòch. L’autor (o ’l trascritor) a l’é fra Colomba da Vincc. (Àut Monfrà).
► J’ëstatut ëd l’ospissi dla Società ’d San Giòrs dël pòpol ëd Chér (1321)
A l’é ’l pì antich document ëscrivù an piemontèis dont i në conossoma la datassion. A s'agiss ëd la Costitussion, dl’Ëstatut e dël sarament dij Resior ëd la Companìa ’d San Giòrs a Chér, cola che ant la Comun-a a rapresentava la part popolar.
Ël test a l’é goernà ant l’archivi comunal ëd Chér.
► La legenda dël Chronicon imaginis mundi ëd Fra' Giaco d'Aich
► Canson për la prèisa ’d Pancalé (1410)
As treuva ant un volum ëd j’Ordinà dla Sità 'd Turin e a l’é ’n componiment rimà ’d 24 vers ëd géner épich e d’autor ësconossù.
La Sentensa ’d Rivàuta (1446)
Goernà a l’Archivi d’Ëstat ëd Turin, a l’é ’n document ch’a rësguarda n’ampromëssa ’d nòsse nen mantnùa. Antëressant a l’é ’l fàit che ’n document pùblich (na sentensa ’d tribunal) a fussa scrit tut an piemontèis.
Le Làude
A s'agiss ëd chèich ës-cianch ëd poesìa religiosa, dont i arcordoma:
- la Lamentatio Mariae ‘d Turin (biblioteca Real ëd Turin)
- la Lamentatio Domini ‘d Chér (sec. XV)
- la Laudatio Mariaedël laudari ’d Salusse
- le Laudationesëd Carmagnòla e ’d Bra (n’orassion e doi sermon an piemontèis)
- la ansidita Pastorela sempia, publicà la prima vira da Pinin Pacòt an s’ "Ij Brandé" dël prim ëd gené dël 1947 (costa redassion a l’é dij prim dël ‘600).
Le "Recomandaciones"
A son d’orassion an piemontèis ch’a compagno le làude dël laudari ’d Salusse (fin dël séc. XV).
Gioann Giòrs Alion
Gioann Giòrs Alion a l’ha vivù, bele ch’as sapia pa ’d sigur la dàita, a caval dij sécoj XV e XVI, da già che soe des farse (Opera Jocunda) a son ëstàite publicà la prima vira dël 1521 e scrivùe apopré ant j’agn dantorn al 1490.
Nà an Ast, l’ëscritor a dòvra ant soe euvre soa parlada genita astzan-a, an mës-ciandla con d’àutre lenghe (milanèis, fransèis, latin) conforma ai përsonage ch’a parlo.
A l’é un dij pòch ëscritor piemontèis conossù ’dcò fòra ’d Piemont e nominà ant le stòrie dla literatura italian-a (d’àutri a son Tana, Calvi, Broferi, Bersess, Còsta e Pacòt).
Ij Sécoj XVI e XVII
Gavà dij prim sécoj ëd j’orìgin, a son ij doi sécoj manch rapresentà ant ël camp ëd nòstre litre. An tra le pòche euvre ch’i conossoma (fòra-via d’Alion) i podoma arcordé:
► doe comedie pastoraj, visadì la Commedia pastorale di nuovo composta ‘d Bërtromé Brayda dla Somariva (1556) e la Margarita ‘d Marcantòni Gorena ’d Savian (1608). A venta armarché che an coste comedie mach chèich përsonage (ël Vilan ant ël Brayda, Tòni e d’àutri doi ant la Margarita) a parlo piemontèis;
► doe poesìe dël duca ’d Savòja Carl Emanuel I (1562-1630): un-a scrivùa pòch anans ëd la guèra për la sucession dël Monfrà (1613) ch’a ancamin-a con ël vers A l’é quel bufon del fra; n'àutra, ch'a s'arferiss a na bataja ch'i na savoma 'd nèn, ch'a ancamin-a con ël vers Al son de la bateria.
► Prosper Torel ëd Borbané, autor ëd na canson còmica ansima n’incursion fàita an Valsesia dël 1678 (conservà ms. a la biblioteca Ambrosian-a ’d Milan).
Gioann Batista Tana
Nà dël 1649 e mòrt dël 1713, a l’é autor ëd la comedia Ël Cont Piolet, rapresentà ant j’ani ’70/’80 dël sécol (soa prima edission a stampa a l’é tutun dël 1784) e scrivùa (coma già cole ch’i l’oma arcordà dzora) për na part an piemontèis (quatr përsonage su eut e ’l còro). Pì che ‘d na comedia a s'agiss ëd na comedia për mùsica (visadì n’opera buffa), con la presensa dël còro e d’ariëtte musicaj ch’a saro vàire sene.
Ël Sécol XVIII
L’Arpa dëscordà
A l’é ’n poemet ëd 1812 vers, ch’a séguita la tradission piemontèisa dla Canson ëd guèra (cfr. la Canson ëd Pancalé dël 1410). L’autor a l’é ’n prèive canavzan ëd Favria, Fransesch Antòni Tariss, che, present a l’assedi ’d Turin dël 1706, a l’ha vorsù fërmé ’n sël papé la crònaca ’d cole giornà, con ëd quadret ëd vita 'd tùit ij di vista a travers ëd mistà ora tràgiche ora còmiche, ma sempe pien-e d’umanità.
Ël Tòni a l’é ’n géner literari d’autut caraterìstich ëd Piemont. A s'agiss d’un componiment d’orìgin popolar e d’argoment an géner facessios o satìrich, dont ij prim esempi a armonto al sécol XVII (ma a l’é probàbil che ’l géner a sia pì antich), organisà an stròfe ’d quatr (o eut) vers rimà an manera varia.
J’ipòtesi an sl’orìgin dël nòm a son doe: dal nòm ëd përson-a Tòni (Cibrario e Collino), an arcòrd dël përsonage che, ant le comedie, a rapresentava ’l campagnin, sovens pòch istruì ma ’d bon sens; costa ipòtesi a l’é fortìa dal fàit che a-i é ’d tòni ch’a pijo an torta ij campagnin (Su le batiaje d’un paisan ëd Ventura Cartiermetre) e che tuti ij tòni a mostro n’ëspìrit genit e popolar, satìrich e pien ëd bon sens; da la paròla spagneula tonos, dal latin tonus (Brero), che a veul dì canson (an efet ij nòstri tòni scasi sempe a son definì ’dcò canson e a dovìo esse compagnà da ’d mùsica) e ch’a marca ’n géner poétich-musical nassù dël sécol XVII an Ëspagna, motobin davzin a nòstri tòni.
Che ij tòni a sio ’d composission anònime a dipend tant da soa orìgin popolar tant dal fàit che, dzortut ant la sconda mità dël Setsent, a podìa esse tròp arzigos për l’autor sotsignesse, da già che con ij sò vers satìrich a tacava sovens j’ësgnor e coj che a comandavo.
Ël sécol d’òr për ël tòni a l’é ’l Setsent, ma nojàutri i l’oma ’dcò quatr tòni anònim dël Sessent (Canson ëd Madòna Luchin-a, La canson dij dësbaucià, Canzone della ballovria, Canson për ël tramué ’d San Michél), artrovà da A. Clivio a la Biblioteca Real ëd Turin e publicà dël 1968.
Pare Ignassi ìsler, nà 1699 e mòrt dël 1778, a l’era ’n monio dij Tërnitari, órdin dont a në sarà ’dcò superior provinsial. A l'ha passà scasi tuta soa vita ant la gesia turinèisa dla Crosëtta, che an coj agn-là a l’era fòra dij termo dla sità e che chiel a në sarà ’dcò parco.
Soa euvra poética a l’é na cujìa ’d 52 canson (tòni) che, mai publicà antan ch'a l’era al mond, a son ëstàite stampà na prima vira da Morissi Pipin (dël 1783, ma mach 26 canson e nen tute sota ’l nòm d'Isler e, pì che tut, motobin castià ant ël test) e peui dal 1799 (prima edission antrega) al 1968, për un total ëd des edission.
J’argoment ch'a trata Isler a son coj tradissionaj dla poesìa popolar ch’a varda con d’euj obietiv la vita ’d tuti ij di (fomne malcontente dl’òm e òmini malcontent ëd la fomna, monio e monie ch’a l’han pijà ij vot contra soa volontà, canson vinòire e làude dël vin, mariagi e seporture, ruse tra nòre e madòne); la sena dle canson a l’é sempe sitadin-a e la lenga a l’é n’esempi voajant ëd cola ch’a dovìa esse la manera ’d parlé dij popolan turinèis ëd coj temp-là, con n’usage assè lìber ëd termo sovens triviaj e volgar.
Ël cavajer Vitòrio Amedé Borel a l’era nassù a Valensa dël 1723 e mòrt ant ij prim agn dël sécol XIX. A l’é autor ëd vàire sonet ëd ton linger e arcàdich e ’d vàire tòni che a l’han nen ëd sigur, tutun, la fòrsa lessical ëd coj d’Isler nì la novità argomentativa ’d coj ëd Ventura, ma a rapresento na sòrt d’adatament dël géner dël tòni a la mzura e a l’elegansa dla poesìa d’Arcadia. A son anteressante peui vàire soe litre d’argoment linguìstich e gramatical.
A venta peui arcordé che ij prim doi ëstudios amportant dël géner dël tòni (visadì Armando e Collino) a chërdìo che Borel e Ventura a fusso la midema përson-a (Ventura a sarìa stàit n’ëstranòm ëd Borel); nen mach, ma Armando a pensava fin-a che Ventura Cartiermetre a podèissa esse l’ëstranòm ëd n’àutr autor ëd tòni, visadì Burzio.
Ventura Cartiermetre
Con l’ëstranòm ëd Ventura Cartiermetre (ch’a jë vnisìa da l’esse giusta cartiermetre dl’armèja sabàuda) a l’é conossù Giusep Ignassi Antòni Aventura, nà a Turin dël 1733 e mòrt, pr’un "incident", dël 1777. Për l’identificassion ëd cost autor vëdde ’dcò lòn ch’as dis an coa a la figura 'd V.A. Borel.
L’euvra dël Ventura a son 16 tòni, ma d’àutri, anònim, a podrìo esse sò. An vàire ’d coste canson ël poeta a lassa da banda j’argoment pì familiar e la sàtira moralìstica d'Isler për andene a toché d’àutri pì arzigos e pontù, com a son coj gropà a la sàtira sossial e polìtica, anti-nobiliar e anti-clerical. An costa manera ’l Ventura a duverta na stra neuva a la poesìa piemontèisa, stra ch’a sarà peui batùa fin al fond da E.I. Calvi vint agn apress.
Nà a Caraj dël 1737 e mòrt a Salusse dël 1796, Bàlbis, prèive e predicator bin avosà, a l’é stàit sòcio dl’Arcadia e poeta tant an piemontèis che an italian. Ij sò vers a l’han pa vàire d’amportansa se nen coma testimoniansa dla lenga dij sò temp e com esempi ’d poesìa arcàdica piemontèisa, poesìa che an coj agn-là a l’ha avù an nòstra tèra ’n përfond d’imitator e ‘d sostnidor (dont un a l’é stàit Onorà Pelicò, pare ‘d Silvio Pellico) ch’a l’han ëscrivù soe rime për selebré nòsse e batiaje o për arcordé na monacassion o la nòmina d’un vësco o ancora për pioré 'n mòrt. Scasi tute coste euvre (dle vire anònime, dle vire d’autor ch’as firmo ma dont i në savoma pòch o nèn) a son manuscrite o publicà an cujìe o an ëscartari për nòsse o për d’àutre arcorense.
Ij poeta Astzan e ij sonet dël Palio
La tradission dij sonet për ël Palio d’Ast a forma miraco scasi na sòrt ëd géner literari daspërchiel, dont i n’arcordoma vàire esempi d’ëscritor coma Giusep Cacran ëd la Ròca e Coasseul e d’àutri anònim. Costi sonet a son fondamentaj për conòsse ij caràter ëd la parlada astzan-a dla fin dël Setsent, parèj coma l’euvra dë Stevo Ansisa, ch’as firmava con l’ëstranòm d’Astzan dra contrà Mèistra).
► Morissi Pipin e la Gramàtica piemontèisa
As agiss pa d’un poeta, ma dla përson-a che për prim a l’ha arconossù l’amportansa ’d na codificassion ortogràfica e gramatical e ’d na normalisassion gràfica dla lenga piemontèisa. Médich a la cort ëd Turin, Morissi Pipin (nà a Coni as sà nen an che ani e mòrt an su na nav davzin a Ròdi dël 1788) a l’ha avù ’l mérit d’ëscrive la prima gramàtica piemontèisa (Stamparìa Real, Turin 1783), compagnà da ’n dissionari e da n’antologìa esemplificativa dij mej ëscritor piemontèis ëd coj agn-là. Cost progét, ch’a l’é ancor adess significativ për la stòria ’d nòstra lenga, da già che Pipin a fonda ’l concét ëd koiné piemontèisa, a l’era nassù da la veuja ’d mosté la manera ’d parlé cotidian-a dla cort sabàuda (n.b. piemontèis e pa italian) a Maria Adlàida Clotilde Saveria ’d Fransa, dventà për nòsse prinsipëssa ’d Piemont.
Pegémade
Dël 1777 a son tre comedie (o mej "sàtire", visadì tragicomedie compagnà da ‘d mùsica) d’un nen mej identificà scritor ch’as sotsigna mach con sò nòm d’Arcadia: Pegémade. Ij tre travaj, anté che, conform na tradission ch’i l’oma già vist, chèich përsonage a parla piemontèis d’àutri italian, a son: Il Notajo onorato, Adelasia, Adelaide regina d’Italia e poi imperatrice.
Mach la prima euvra a l’é ambientà ant ij temp ëd l’autor, antramentre che j’àutre doe a presento n’ambientassion ëstòrica (sécoj X-XI).
Ël médich Edoard Ignassi Calvi, nà a Turin dël 1773 e mòrt ëd tifo dël 1804 antramentre ch’a cudìa ij sò malavi a l’ëspidal ëd San Gioann a Turin, a l’é ’d sigur un dij nòm ij pì grand ëd nòstra literatura (e pa mach dij sò temp).
Soa produssion poética, tuta ampërgnà da ’d sentiment giacobin e anti-religios d’arvangia pr’ël ters ëstat visavì dij nòbij e dij prèive, a va dal 1796 fin-a al 1804 e (oltrapì d’àutre composission, an pròsa e poesìa, an fransèis e an italian) e a comprend:
• Canson quasi poética pr’ël matrimòni ’d tòta Teobalda Turinet con l’intendent Morand (anté ch’as treuvo ij vers motobin famos e programàtich: ognidun ant sò vilagi / dev avèj la gelosìa / d’ëspieghesse ’nt sò linguagi, vv. 62-64) • Passapòrt dj’aristocrat • L’aurora dla libertà piemontèisa • Campan-a a martel pr’ij piemontèis • Sairà dij piemontèis • Sui prèive • Folìe religiose (un poemet an otave an tre cant) • A un scolé ’d Zenon • Al sò amis compare Tòni dà ’l bondì barba Giròni • Contra ’l médich Archin • Su le fije d’arforma • Fàule moraj (dódes fàule poétiche an tërsin-e, con protagonista 'd bestie o ‘d figure alegòriche, ch’a-j dan ël prinsipi a ’n géner ch’a sarà motobin avosà an nòstra literatura) • Su la vita ’d campagna • Ritrat dël cont Ciavarin-a • Petission dij can a l’ecelensa Ministr dla Poliss • Stanse a mëssé Edoard • Avis al pùblich • A-i ven për tùit la soa ossia l’Artaban bastonà (na comedia an doi at).
Ij poeta giacobin
Aranda dla figura 'd Calvi i podoma arcordé chèich d’àutri scritor ch’a peulo esse inserì ant ël panorama dla stagion giacobin-a:
- il Cittadino C.C., autor ëd na canson d’antonassion giacobin-a (La bissa-copera për pòsta) scrivùa dël 1798/99;
- Le ridicole illusioni dell’anno IX, na comedia d’autor anònim (cheidun a pensa ch’a peussa esse Calvi), ëd sigur un-a dle ciadeuvre dël teatro piemontèis;
- le Poesie dopo l’insorgimento seguito in Carignano: un sonet, na canson e ’n madrigal ëstampà a Carmagnòla dël 1797;
- ël Testament d’un pito aristocràtich, scrivù da Giusep Cantù (1741-1817) e cantà a Carignan dël 1799.
Ël Sécol XIX
La literatura ant l’età dla Restaurassion
Ant j’agn ëd l’ansidita Restaurassion (1815-1848), visadì, për lòn ch’a rësguarda nòstra literatura, ant j’agn ch’a van antrames Calvi e Broferi, i podoma pa signalé d’autor vajant, ma mach chèich ëscritor ëd livel ëmzan, da arcordé pì che àutr coma testimoniansa dla lenga dij sò temp o coma esempi dla përsistensa ’d chèich géner literari (epigrama, tòni, fàula moral). A venta nompà armarché che a l’é pròpi an costi agn-sì che as fà viaman pì fòrta la tradission ëdcò dla pròsa che, gavà dël teatro, për tut ël Setsent a l’avìa lassà ’l pass a la poesìa.
Anans e, për chèich cas, ëd l’istess temp ëd l’euvra 'd Broferi e 'd Rosa, i podoma arcordé le figure ’d:
► Ciafré Casal, autor d’un poemet ëd 90 quartin-e (Amor marcand da mòda, 1807), un-a dle mej euvre antrames cole scrivùe an costi agn-sì.
► Carlo Casàlis: a l’é l’autor ëd n’euvra dle mej ëd cost moment, visadì La festa dla Pignata, ossìa amor e conveniensa, na comedia an tre at ëstampà a Turin dël 1804; oltrapì ’d costa comedia, ch’as peul disse soa ciadeuvra, a l’ha ’dcò scrivù ’n Quaresimal sacociàbil an vers Piemontèis-Italian (1805), d’àutri poemèt d’argoment divers e 25 Fàule Esopian-e an tersa rima.
► Raimond Feràud ëd Salusse: monio duminican, a l’ha scrivù con l’ëstranòm ëd Fàuride Nicomedan vàire poemet didascàlich, dont ij pì avosà a son Rimedi sicurìssim contra le petechie (1817) e Ij fumeur - Facessia polémica (1836).
► Giusep Ellena: con l’ëstranòm ëd Solitari dla val Breuss a l’é autor d’un Galateo piemontèis an quartin-e e ’d vàire pròse d’argoment divers ëstampà an sël "Parnas Piemonteis", armanach, ch’a surtìa a Turin na vira a l’ann (dal 1831 al 1849), ch’a l’han colaboraje scasi tuti j’autor ëd costi agn-sì e che tant Broferi che Rosa a l’han polemisaje ansema an manera pitòst cagnin-a, considerandlo l’esempi pì voajant ëd la "decadensa" dla poesìa piemontèisa dij sò agn, nen angagià da la mira polìtica e sivil.
► pare Giusep Frio (1745?-1850?): autor ëd vàire tòni (publicà mach dël 1881) che an arpòrto apopré al mond d’Isler, con ij sò quadret ëd vita turinèisa; aranda a l’euvra ’d pare Frio i podoma arcordé chèich tòni anònim, coma’l Tòni dle servente (dël 1812).
► Gioann Ignassi Pansòya: autor ëd doi volum an vers Ricreassion dl’autunn (1827) e Tre caprissi piemontèis (1830), dont ël pì avosà a l’é ’l caprissi-tòni Dòira gròssa ant l’ambrunì, componiment moralegiant e satìrich ëd costum.
► Giassint Buniva: a l’ha fàit la parodìa dël caprissi-tòni su Dòira gròssa dël Pansòya an ëscrivendne ’dcò chiel un, Dòira gròssa vers mesdì.
► Enrì Bussolin: nà a Turin dël 1774, con l’ëstranòm ëd L’Armita ’d Cavoret a l’ha scrivù ’n poemet antitolà L’amis dle Muse piemontèise, anté ch’a dësfend ël valor e la dignità ’d nòstra lenga e la necessità ’d dovrela an d’euvre literarie ’d profil àut; tutun, pròpi ant la convinsion ëd nobilité nòstra lenga a l’ha fàit l’eror d’empila d’italianism: ansima a costa stra a son andaje dapress Pansòya e Peyron, antan che d’àutri (coma Buniva e Pelicò) a l’han arfudà costa idèja.
► Agustin Bòsch ëd Poirin (1741-1817); a l’ha scrivù doi volum ëd Rime piemontesi (1801-1802) e ’n volum inédit d’epigrama italian e piemontèis, tra ij mej ëscrivù an nòstra lenga (con le nuanse dël parlé ’d Poirin).
► Gioann Maria Régis: autor mach d’un libret d’epigrama, le Folìe Piemontèise (1830), stampà sota ’l nòm d’Armita Canavzan.
► Giusep Arnàud: un dij pì vajant faulista piemontèis, autor ëd 16 fàule moraj an pròsa (le prime an nòstra literatura, antramentre che j’àutre ch’i conossoma a son an poesìa).
► Vissent-Andrea Peyron: a l’é autor ëd na cujìa ’d Fàule Piemontèise poétiche, crìtiche, leterarie e moraj (1830-1831).
Nà dël 1802 a Castelneuv Brusà, apress ëd j’ëstudi an Ast e a Turin a l’é dotorasse ’n Lege, ancaminand tant la profession d’avocat che l’atività giornalìstica (a l’ha colaborà a vàire giornaj, dont ël pì avosà a l’era ’l "Messaggere Torinese") e polìtica. Republican e democràtich, sostnidor ëd la càusa rissorgimental italian-a, ant j’agn ’30 a l’é stàit vàire vire an përzon. Elegiù dël 1848 deputà al Parlament piemontèis, nemis ëd Cavour e dla polìtica governativa, ant j’ùltim agn a l’é peui avzinasse a ca Savòja, a la mira che ’l rè a l’ha daje l’angage d’ëscrive, an italian, la Storia del Parlamento Subalpino. An italian a l’é ’dcò ’n lìber autobiogràfich (I miei tempi) e vàire piesse teatraj, antramentre che soa nòmina a l’é assicurà da soa produssion an piemontèis, le Canson piemontèise, dont chiel ëd vàire a l’ha scrivune ’dcò la mùsica.
A l’é mòrt dël 1866, an Ësvissra, ant na vila davzin a Locarno.
Davzin a la lession ëd Calvi, ’dcò Broferi a l’ha privilegià j’argoment ëd sàtira polìtica e social, anti-nobiliar e anti-clerical, bele sensa dësmentié j’argoment amoros e përsonaj.
Nà a Vian-a dël 1803 e mòrt a Susa, anté ch’a l’era proveditor a j’ëstudi, dël 1862, amis e compagn ëd bataje 'd Broferi, a l’é l’ùltim grand poeta satìrich e polìtich dël sécol. Ëdcò chiel avocat, òm polìtich e gasëttié (a l’ha colaborà al "Messaggere Torinese" e a la "Gazzetta del Popolo"), soa produssion poética piemontèisa a l’é stàita, an prinsipi, an sla ligna dël "Parnas Piemontèis", dont a l’é slontanass-ne an manera motobin polémica apress d’avèj conossù Broferi e soa poesìa, vers ël 1840. Da cost moment soa poesìa a ven, da satìrica, moralìstica e bërnesca ch’a l’era, d’antonassion pì polìtica e sivil, bele che nen aùssa e violenta parèj 'd cola d' Broferi, ma pì echilibrà e "filosòfica", fin-a a che, dël 1848, a pija la decision (a j’ero ij temp ch’a "ventava" esse an tut e për tut italian) d’ëscrive mach pì an lenga italian-a, lassand da na banda soa lenga genita (gavà che për na composission dël 1852 an sla mòrt ëd Napolion).
Soa euvra poética, spatarà ansima a giornaj e feuj volant, a l’é stàita publicà an volum mach dël 1988.
Ij minor dël Sécol XIX
► César ëd Salusse (1778-1853): anteletual e òm polìtich ch’a l’ha componù ’d vers piemontèis d’argoment an géner patriòtich.
► César Balb (1789-1853): pensator e òm polìtich bin avosà, a l’ha ’dcò scrivù ’d vers piemontèis (pa tuti publicà) dont ël pì famos a l’é l’òda La vos d’Italia.
► Fulberto Alarni: stranòm d’Albert Arnolf (1849-1889), poeta d’ispirassion pì che àutr satìrica e moralìstica, antramentre che soe ùltime composission (a l’era stàit trasferì a Roma dël 1884) as tenzo d’un sens ëd ringrét e ’d magon për sò pais, ël Canavèis e ’l Piemont.
► sac. Gioann Bòsch: a s'agiss dël sant fondador ëd la congregassion dij Salesian, autor ëd vàire tòni d’ispirassion satìrica e moralìstica e ’d chèich vers (Giandoja e sò codin) ëd ton assè conservador.
► Clàudi Calandra (1818-1882): pare d’Edoard (scritor an piemontèis e an italian) e ’d Dàvid (scultor), a l’ha scrivù ’d vers pì che tut ambibì ’d nostalgìa për lòn che na vira a l’era ’l Piemont.
Ël teatro dla sconda mità dl’Eutsent
Antrames a j’autor teatraj ch’a l’han ëscrivù mach o ’dcò an piemontèis (na lista dël 1887 a arcòrda, për j’agn dal 1859 al 1887, ij nòm ëd 60 scritor e ij tìtoj ëd pì che 300 comedie) i memorioma:
► Gioann Toselli (1819-1886): ator e cap-còmich, a l’é considerà ’l fondador dël teatro nassional piemontèis, ëdcò mersì a soa companìa stàbil ch’a l’ha dàit ël prinsipi a ’n teatro popolar e professional (dël 1859, con la rapresentassion a Turin ëd soa Cichin-a’d Moncalé, ispirà a la Francesca da Rimini ‘d Silvio Pellico).
► Federì Garel (1831-1885): autor ëd Ij pciti fastidi e dle piesse militar-patriòtiche Guèra o pas?, La partensa dij contingent për l'armada e La scòla dij soldà; a l’é ’dcò stàit autor ëd poesìe.
► Gioann Zòppis (1830-1876): i arcordoma Marioma Clarin, Clarin marià, La paja vzin al feu e l’autobiogràfica La neuja.
► Luis Pietraqua (1832-1901): turinèis d’adossion (a l’era nà a Voghera) a l’é l’autor ch’a l’ha dovrà an soe euvre la lenga la pì antëmnà d’italianism, tant an cole teatraj (Ël pòver pàroco, Ël cotel, Question dël pan) che ant soe poesìe e pròse (ij romanz ëstòrich Don Pipeta l’asilé, Lucio dla Venerìa, La còca dël gàmber).
► Vitòrio Bersess (1828-1900): giornalista oltrapì che scritor, a l’é l’autor ël pì famos ch’a l’abia scrivù an piemontèis: a sarìa pro memorié sò ciadeuvra Le miserie ’d monsù Travet (dël 1863 soa prima rapresentassion a Turin, al teatro Alfé), ma d’àutre euvre a peulo esse arcordà, coma sò ùltim travaj teatral, ël Bastian contrari dël 1882.
► Mario Leoni (stranòm ëd Giaco Albertin, 1847-1931): a l’é autor ëd comedie che, ispirà an manera direta a la vita ’d tuti ij di dla pòvra gent, coma Ël bibi, Ij mal nutrì, La fija dël bòrgno, An nòm dla lege, a rapresento na sòrt ëd teatro "social"; a l’é autor ëdcò ’d na pròsa ’d caràter ëstòrich Ël sàut dla bela Àuda, scrivùa ant un piemontèis bin apopré.
► Eraldo Baret (1846-1895): autor ëd na vera ciadeuvra, Ij fastidi d’un grand òm, traduvùa an Italia, Fransa e Almagna e rapresentà ancor sovens al di d’ancheuj.
► Luigi Vado (c.a 1842-1872?), autor dë Ël Carlëvé ‘d Turin, n'euvra ch'a sarà ant ël repertòri dle companìe piemontèise për pì 'd sent ani.
"‘L Birichin" e ij sò poeta
Ij giornaj a j'ero un mojen për spataré la convinsion che ’l "dialèt" a dovèissa tòst o tard lassé ’l pòst a la "lingua" e che la situassion piemontèisa a podèissa pa pì identifichesse con un senari "nassional" ma pitòst regional e provinsial: la convinsion, ansoma, che ’l Piemont a l’é pa pì na nassion e Turin soa capital, ma na region d’Italia, e Turin mach un-a dle tante sità italian-e.
Cost’euvra ’d "provinsalisassion" da la mira literaria a l’é stàita sostnùa, miraco an forma nen consienta, da ’d publicassion periòdiche com ël giornal ‘L Birichin-Giornal Piemontèis, che, surtì a Turin dal 1884 al 1928, a l’ha giutà a spantié costa idèja dla lenga coma "dialèt" (le poesìe a j’ero scrivùe an "turinèis") e dla literatura piemontèisa com espression ëd na società provinsial e "minor". A l’é tut un mond ëd sartoirëtte e d’ëstudent, ëd cocottes o ’d madamin ëd la bon-a società, ëd comendator e cavajer da na part e ’d mantnùe da l’àutra: tut ant la curnis ëd la vita 'd tuti ij di dël Turin ëd la belle époque, an mes a le giojere dij negòssi e a le prime viture, con an sl’ësfond, chèich vira, ël pòpol ch’a travaja e ch’a bërbòta o ch’a s'amusa.
A-i é giumai la costuma ’d dé ’l nòm ëd "generassion dël Birichin" e ’d poesìa birichinòira ai poeta ch’a l’han ëscrivù an tra j’agn ’80 dl’Eutsent e ij ’20 dël sécol neuv. Ma dësmentioma nen che, ansima a le colòne dël Birichin, a l’han ëdcò scrivuje doi grand coma Alfons Fre e Arrigo Frusta, e che an sël giornal turinèis (a j’ero giumai ij prim agn dël sécol) a l’ha dësbutà coma poeta ’dcò Nino Còsta. Antrames ai tanti nòm dij colaborador dij pì ’d quarant’agn ëd vita dël giornal i memorioma:
► Albert Virij (1851-1913): pì conossù com arsercador e divulgator ëd curiosità e notissie ’d géner diferent (lenghìstich, ëstòrich, folclòrich ...) ëd la coltura turinèisa e piemontèisa, a l’é ’dcò stàit autor ëd poesìe e ’d pròse.
► Gioann Gastald (1865-1914): con l’ëstranòm ëd Tito Livido a l’ha scrivù vàire composission, pì che tut për mùsica, dont na part a l'é publicà ant ël volum Chitarade (1904).
► Oreste Faseul (1864-1914): un ëd j’esponent ij pì caraterìstich ëd la poesìa "birichinòira", com a l’é dimostrà da sò volum Carësse e sgrafignon (1888).
► Lion Fin (1861-1935): con l’ëstranòm ëd Rico a l’ha publicà tre lìber ëd poesìe Mè fieul (1890, dedicà al fieul e miraco ’l mej riussì), Griòte (1906) e Fròle, frolon (1925).
Apress ëd costi nòm i memorioma coj ëscritor che a l’han fàila a aussesse dzora dla mediocrità dla produssion "birichinòira" e, ansema a Alfons Fre, a son rivà a d’arzultà dabon significativ se confrontà con coj ëd j’àutri colaborador d’ës giornal.
► Gioann Gianòt (1867-1947): autor ëd Fërvaje d’ànima, a l’ha godù la stima ’d Pinin Pacòt, ch’a vëddìa an chiel e an Alfons Fre j’ùnich doi poeta ’d soa generassion ch’a l’avèisso lassà antërvëdde na spluva ’d modernità e ch’a podèisso adonch ciamesse dabon "precursor" ëd la poesìa piemontèisa moderna.
► Amilcare Solferini (stranòm ëd Vitòrio Actis, 1870-1929): poeta e scritor për ël teatro (a son sò ij drama Feu e fiame, Brava gent, La canaja e d’àutri) a l’é stàit paragonà da Pinin Pacòt, për soa produssion poética, a ’n poète maudit, dzoratut për sò ùltim volum Mentre la tèra a gira (1923).
► Arrigo Frusta (stranòm d’Augusto Ferraris, 1875-1965): a l’ha ancaminà con sò volum ëd poesìe Faravòsche (1901) a sërché ’d seurte dai termo ’mpò genant ëd l’esperiensa dël Birichin, ma a l’é soa produssion an pròsa, e an ëspece cola surtìa, apress ëd l’ancontr con Pacòt, an s’Ij Brandé dal 1946 an peui, a marché soa vajantisa literaria. Soe euvre an pròsa e an volum a son Ij sent ani dël cìrcol dj’artista (1951), Fassin-e ’d sabia (1970) e Prédiche ai givo.
Nà dël 1873 a Turin a l’é mòrt, apress d’avèj provà për des agn ëdcò l’esperiensa dël manicòmi, dël 1933. Paragonà ’dcò chiel da Pinin Pacòt a ’n poète maudit (parèj d'Amilcare Solferini), ëd sigur Fre a mostra ant ij sò vers na pòsa da contestador e da rivoltos cissà da l’arvangia. Fre a l’ha tocà scasi tute le forme d’art literaria, da la comedia (La Regin-a d’un Rè e vàire d’àutre) al romanz (Basin vendù) e la conta (A l’é mach na sartòira) a la poesìa (soe composission, mai surtìe an volum, a speto ancor n’edission definitiva e completa, da già che fin-a adess a l’é mach surtijne na sernia con ël tìtol ëd Létere a Mimì e àutre poesìe dël 1970).
La pròsa dla sconda mità dl’Eutsent
Ëdcò la pròsa narativa (romanz e conte), da già ch’a s'adressava për la pì part a ’n pùblich popolar, a l’é stàita an géner dovrà, com a l’é capitaje con ël teatro e con ij giornaj, për sërché ’d dé d’esempi ’d na lenga, ch’i podrìo definì "piemontarda", assè dësferensià dal piemontèis vér e genit, an essend motbin italianisà tant ant ël léssich che ant le struture sintàtiche. Con tut sòn la pròsa piemontèisa dla fin dël sécol XIX an ësmon d’esempi assè significativ, an ëspece ant ël camp ëd l’anàlisi social e dle costume e dla narassion ëstòrica. Oltrapì ’d coj autor ch’i l’oma già sità anans (Luis Pietraqua, Mario Leoni, Arrigo Frusta, Alfons Fre...) i podoma ancor arcordé:
► Ciro Bolaro (stranòm ëd Carlo Bòrio; 1882-1920): autor dël romanz Ël ciavatin dle Tor.
► Capitani Mania Rèida (stranòm, as pensa, ma a l’é nen d’autut sigur, ëd Giusep Dòria): autor d’un romanz umorìstich d’aventure antitolà Le straordinarie aventure ’d Martin Cassul an Àfrica.
► Carlo Bërnardin Fre (mòrt dël 1917): frel d'Alfons, a l’é autor ëd vàire romanz sociaj (com a-j definiss chiel midem), visadì Ij mòrt ëd fam, La cracia, La bassa Russia e d’àutri.
Ël Sécol XX
► Nino Còsta
Nà a Turin dël 1886, a l’é mòrt sempe a Turin dël 1945. Apress d’avèj ancaminà con ëd composission an italian e an fransèis, Còsta a pùblica soe prime poesìe piemontèise an sël Birichin (pì’d dosent fin-a a la surtìa ’d Mamina), dont as n’ëslontan-a bin tòst, da già che sò ideal a l’era col d’aussé la poesìa piemontèisa a ’n livel motobin diferent visavì dla produssion lingera e provinsial ëd bon-a part ëd j’autor ëd la generassion birichinòira. Parèj, dël 1922, a-j seurt sò prim volum ëd poesìe Mamina (che a cheuj ij sonet za surtì an sël Birichin e d’àutri scrivù espress), n’euvra ch’a conta an poesìa la stòria bin fòra-via (për coj temp-la) ëd na "fija-mare". Apress ëd cost prim travaj a-j ëvnirà Sal e pèiver (1924, anté ch’a s'arpija ’dcò la tradission tuta piemontèisa dla fàula moral), Brassabòsch (1928), Fruta madura (1931), Ròba nòstra (1938), Tempesta (1945; surtì apress ëd soa mòrt ma ancor prontà da chiel), tut pien dël magon për la guèra e, dzortut, për la mòrt dël fieul partisan, Mario. Dël 1977 a l’é ancor surtije Tornand, ch’a sambla ansema vàire inédit e ’d poesìe mai stampà an volum për un total d’ëscasi 300 componiment. Nino Còsta a l’ha scrivù ’dcò për ël teatro (Tèra monfrin-a, Testa ’d fer e d’àutre comedie) e a l’ha colaborà a vàire test ëscolàstich.
La "Companìa dij Brandé" e Pinin Pacòt
Pinin Pacòt (a l'anàgrafe italian-a Giuseppe Pacotto) a nass dël 1899 a Turin, originari d’Anon. A ancamin-a soa atività poética, an italian, ant ij mèis ëd soa përzonìa ant la prima guèra mondial, ma da j’agn Vint a passa decis a la poesìa an piemontèis, an publicand ël volum Arsivòli (1926). Apress ëd l’esperiensa dla prima serie d’Ij Brandé - Arvista Piemontèisa, fondà dël 1927 ansema a Oreste Galin-a e Alfred Formica (Vigin Fiochèt) e ch'a l'é fërmasse al quint nùmer, Pacòt a pùblica ancor Crosiere (1935) e Speransa (1946), antramentre che a anviara la sconda serie d’Ij Brandé - Giornal ëd Poesìa Piemontèisa (1946-1957), publicassion ch’a l’é stàit ël mojen për ëspantié j’idèje ’d Pacòt e ’d cola ch’a sarà la Companìa dij Brandé, angagià ant la bataja për la valorisassion ëd la lenga e dla literatura piemontèisa. An sj’ideaj ëd Pacòt e dij Brandé as é entasse tut ël travaj an pro dël piemontèis e ’d soa literatura ant la sconda mità ’d nòstr sécol. Apress ëd la fondassion d’Ij Brandé Pacòt a l’ha ancor publicà Gioventù, pòvra amìa (1951), le Poesìe (1954) e Sèira (1964), antan che tuta soa produssion poética con na gionta ’d pàgine’d pròsa a l’é stàita publicà an Poesìe e pàgine’d pròsa (1967). A l’é mòrt dël 1964.
An sij feuj d’Ij Brandé Pacòt a l’ha publicà soe poesìe e sò antërvent an pròsa, tant d’argoment literari (studi e arserche) coma d’argoment polémich (le bataje për la tùa e la nobilitassion ëd nòstra lenga e ’d nòstra literatura), antan che j’àutri component ëd la "bela Companìa" a l’han podù esprime soa vajantisa poética e sò ideaj ëd polìtica lenghìstica. An mes ai colaborador ëd j’óndes agn dël giornal i trovoma ij nòm d'Arrigo Frusta, Mario Alban, Carlo Baret, Oreste Galin-a, Giulio Segre, Renzo Brero, Armand Motura, Alfred Nicòla, Nino Autelli, Aldo Daverio, Renato Bertolotto, Attilio Spaldo, Gioann Bòno, Camillo Brero, Luis Olivé, Carlottina Rocco, Elisa Vanoni Castagneri e vàire d’àutri.
Stòrica fotografìa (publicà an s'«La Slòira» N.7|stèmber 1996) pijà a Turin, a la Dogan-a Veja, ai 29 d'avril dël 1967. Da mancin-a: Spaldo, Alessio, Brero, Alfredino, Motura, Galucio, Bodrìe e Roasio; an prima fila, Burat e Pich.
► Giusep Gorìa: 1946: Pinin Pacòt e la sconda serie d'Ij Brandé
La literatura ant la sconda mità dël Neuvsent
A venta dì che j’ëscritor che a son rivà a avèj na nòmina bon-a ant la sconda mità dël sécol passà a son da sërchesse an mes a le file dij Brandé, tant coj ch’a l’han conossù Pacòt e colaborà con chiel al giornal coma coj che, bele sensa conòsse Pacòt, a son ispirasse ai sò ideaj e a soe euvre për porté anans ël drapò (e ’l badò...) dla lenga e dla coltura piemontèisa.
A l’é pa gnanca ’l cas ëd dì che fé bele mach na lista sempia d’ëscritor dël di d’ancheuj (e dle vire fin-a vivent) da arcordesse a l’é pa bel-fé; tutun, sensa vorèj nì dé ’d giudissi nì fé ’d classìfiche i armarcroma ij nòm (e j’euvre) ch’an ësmija ch’as peussa nen fess-ne sensa për avèj un quàder precis ëd la situassion literaria piemontèisa d’ancheuj. Sòn sensa vorèj dësmentié ch’a-i é vàire d’àutri scritor che, bele sensa avèj scrivù ’d ciadeuvre, a l’han un pòst ëd rësguard ant le litre piemontèise.
-
Nino Autelli - ►Nino Autelli (1903-1945): con tut che da la mira cronològica a ventrìa colochelo ’nt la prima mità dël Neuvsent i lo arcordoma ambelessì përchè che soa euvra an pròsa (Pan ëd coa dël 1931 e Masnà dël 1937), studià e apressià dzortut ant ij nòstri agn, a l’é ’d sigur un ëd j’esempi ij pì àut ëd pròsa piemontèisa ’dcò për j’autor dij nòstri di.
►Armand Motura (1905-1976): autor ëd teatro (a l’ha scrivù ’d comedie motobin avosà com E la roa a l’é ancantasse, dël 1948, e A peul sempre desse, dël 1955) e poeta, dont le cujìe le pì arnomà a son Reuse rosse (1947), La patria cita (1955), E adess pòvr òm (1969) e Vita, stòria bela (1973).
► Alfred "Alfredino" Nicòla (1902-1995): apress ëd la fin d’Ij Brandé a l’ha fondà e dirigiù fin-a al 1994 ël Musicalbrandé- Arvista piemontèisa, portavos ëd la Companìa dij Brandé; oltrapì ‘d poeta (a l’ha publicà vàire lìber ch' a s'àusso a ’n livel motobin àut: Spers dël 1968 e Samada dël 1982) a l’é stàit musicista e musicòlogh bin vajant, arsercador ëd canson popolar piemontèise, da chiel publicà ant la "Colan-a musical dij Brandé".
-
Luis Olivé - ►Luis Olivé(1909-1996): nà a la Vila dë Stlon, a l’ha passà scasi tuta soa vita an gir për ël mond, anté ch’a lo portava soa profession ëd giornalista e anté ch’a l’ha conossù na bela partìa d’anteletuaj e dë scritor (Federico Garcìa Lorca, Jean Cocteau, Ezra Pound e d’àutri), e peui a Roma, anté ch’a l’é mòrt dël 1996 e anté ch’a l’ha fondà n’arvista (Ël Tòr - Arvista lìbera dij Piemontèis, surtìa belavans mach dal’45 al ’47 pì ’n nùmer dël’48). Prosador e poeta, a l’é ansema a Pacòt ël pì grand ëscritor piemontèis dël sécol. An soa poesìa i vëddoma n’ëspìrit universal che, combin ch’as fonga ’nt la tradission nòstra, a sà butesse aranda dj’esempi ij pì grand ëd la poesìa mondial. Soe euvre le pì avosà a son L'Aeropoema dl’élica piemontèisa (1939), Roma andalusa (1945), Ij faunet (1955), Reverìe (1953-1959), Rondò dle Masche (1971), tre volum ëd pròse lìriche e polémiche (Ël sangh dël Tòr, Cartabel e Càuss al vent; 1924-1970) e, da ùltim, Romanzìe (1983).
►Umberto Luigi Ronco (1913-1997): nà a Pamparà, a l’é mòrt a Roma, anté ch’a l’era trasferisse për ësteje davzin a sò magìster F.T. Marinetti. Pitor, giornalista e scritor an piemontèis e italian, a l’é esponent ëd l’esperiensa futurìsta. I l’oma ’l volum ëd poesìe Novèmber viòla-giàun (1962).
►Dumini Badalin (1917-1980): soa poesìa as caraterisa coma "paisan-a" (a s'esprim a la mòda ’d Carianet), ant ch’a dòmino mistà e figure ch’a armando a la tradission monfrin-a. Soa euvra pì avosà a l’é Listeurii dij varèj (1978).
► Tavio Cosio (1923-1989): nà a la Vila ’d Coni (Villafalletto), për rason ëd travaj a l’é tramuvasse al Mel (Val Varàita), an amprendend ëdcò ’l patois provensal ëd cost pais. An costa manera soa euvra a l’ha batù le doe carzà lenghìstiche, privilegiand comsìa ’l piemontèis, an esprimendse an vàire poesìe, ma dzortut ant ij sò travaj an pròsa ch’i podoma lese spatarà ansima a ’d giornaj e d’arviste, e ’dcò ant ij volum Pere, gramon e lionsa (1975) e Sota ël chinché (1980).
► Bep Ross (1935-1995): nà al Borgh (San Dalmass), anlev ëd barba Tòni, a l’é ’dcò chiel bogiasse an sle doe stra (provensal e piemontèisa), an lassandne ’n përfond ëd pròse e ’d poesìe ant le doe lenghe ch’an dan cont ëd soa vajantisa literaria e lenghìstica, ma ‘dcò ’d soa conossensa ancreusa dle tradission popolar e dle costume ’d soe valade. Oltrapì ‘d vàire euvre spatarà ansima a ’d giornaj e a d’arviste an resta ’l lìber Bàuss (1989).
-
Barba Tòni Bàud-rìe - ► Barba Tòni Bàud-rìe (1921-1999): nà a Frasso (Val Varàita), soa prima lenga dla poesìa a l’é stàit ël provensal ëd soa valada (Fraisse e méel, 1965; Solestrelh òucitan; 1971), për passé peui al piemontèis comun, bele con ëd nuanse ’d soe part (Val d’Inghildon; 1974; Sust; 1985). Òm ëd na coltura strasordinaria, soa poesìa a l’é bogiasse sempe ’d pì an sla carzà religiosa, scasi fransescan-a ant sò anteresse e soa grinor për le bestie che, sìmbol ëd na vita sempia e natural ëmnassà ’d mòrt da la siviltà dël di d’ancheuj, a dvento na metàfora dle lenghe e dij pòpoj pcit.
► Camillo Brero (L'Anvod dij Bré, Milo Bré), 1926-2018): a l’é a bon drit l’ardité ’l pì avosà ’d Pinin Pacòt, oltrapì che sò anlev pì car; soa poesìa a l’é sempe stàita ‘d caràter religios, d’un sens religios (ëvnùit chërsend ant j’ùltim agn) anté ch’a s'ancontro la religiosità tradissional dij Grand e cola ch’a nass da la grinor për la lenga e la poesìa, la bin për la tèra e la nostalgìa dl’infansia. Soe euvre poétiche pì avosà a son Spluve (1949), Bin a la tèra (1977), Breviari dl’ànima (1994), An brass al sol (1996) e le pròse ’d La bela stagion e d'Amor polid (1987).
Brero a l’è ’dcò autor ëd la Gramàtica piemontèisa (1967), dël dissionari italian-piemontèis (1976) e piemontèis-italian (1982) e dla Storia della letteratura piemontese (1981-1983).
►Gioann Morél (1928-2015): an soe poesìe, ch’a nasso sovens da ’d mistà marenghe e da soa esperiensa ’d pëscador, a l’ha savù dovré na lenga nen mach soasìa ma ’dcò creativa ’nt ël feje cadò a nòstra literatura d’un vocabolari spessìfich rësguardant ël mar e la pësca; soa produssion a l’é pì che tut ëspatarà ansima giornaj e arviste, ma a l’ha ’dcò publicà ’l volum ëd poesìe La tèra ancantà (1991).
►Censin Pich (1930): organisador coltural e prosador, a l’é co-autor ëd Sapéj - Pròse piemontèise (1996), oltrapì che colòna ‘d "La Slòira-Arvista piemontèisa".
► Rico Gulin: nà a Salusse, poeta e prosador vajant, a l’ha ’dcò publicà doi libret ëd tradussion dal latin (Catul) e dal grech clàssich (ij lìrich ëd l’età arcàica).
-
Tavo Burat - ► Tavo Burat(1932-2009): brandé bielèis (combin ch’a sia nà davzin a Bèrghem), a l’é anlev ëd Pacòt tant da la mira poética che da cola polémica e militanta, essend che Burat a l'ha batajà tuta soa vita për l’arconossiment ëd tute le lenghe pcite, mnassà e tajà (e pa mach ël piemontèis). A l’é un dij mej prosador piemontèis (soe pròse a son ëspatarà ansima a ’d giornaj e d’arviste), ma ’dcò grand conosseur ëd la siviltà bërgera e campagnin-a e dle tradission popolar.
-
Bianca Dorato
► Bianca Dorato (1933-2007): scritris turinèisa bin avosà ’dcò fòra ’d Piemont; soa euvra, ch’as caraterisa ’dcò për na creatività lenghìstica vajanta, as dësrola tant ant la poesìa che ant ël teatro tràgich e ant la pròsa.
► Anita Giraudi: poetëssa 'd Càire, ressidenta a Toronto che, apress d’avèj publicà vàire pcite ciadeuvre ansima a d’arviste ant j’ani ’70/’80, a l’é peui belavans scasi dëscomparìa da la sena literaria piemontèisa.
► Remigio Bertolino (1948): poeta ant la parlada ’d Montàud (Ël Mondvì), a l’é un dij rapresentant ëd la ansidita "poesìa neodialetal".
► Dario Pasé (1952): studios ëd nòstra stòria literaria e tradutor an piemontèis ëd test antich (ij lìrich grech arcàich, vàire s-cianch dij filòsof pre-socràtich), a l’è ’dcò poeta e prosador. Ant soe euvre poétiche a dòmino ’d mistà gavà dal mit o da la coltura clàssica e giudeo-elénica, antramentre che soe pròse an ësmon-o ’d mistà noir o grotesche. Oltrapì ’d vàire composission surtije ansima d’arviste e 'd giornaj, a l’é co-autor ëd Sapéj - Pròse piemontèise (1996).
► Giusep Gorìa (1953): un dij pì grand poeta e prosador ëd j’ùltime generassion. Ant soe poesìe an ësmon ëd mistà sovens gropà a ’d seugn e a ’d reverìe o a j’archétip ëd la coltura ossidental; soa pròsa as caraterisa për ij ton gòtich e sovens ësparmant. Soe euvre a son pì che tut publicà ansima a ’d giornaj e d’arviste.
Session da dësvlupé
Alex (Alessio Alvazzi Del Frate, 1890-1982)
Don Aldo Amprimo
Giuseppe Astrua
Cleo Balbo (1919-1984)
P. Mario Battagliotti
Franco Bertoni (1908-1998)
Giuseppe Bonavia
Wolfango Bosco
Oscar Botto (1922-2008)
Giacinto Bozzi
Don Giuseppe Bruno
Domenico Buratti (1882-1960)
Vincenzo Buronzo (1884-1976)
Gioann Calchera (1907-1994)
Giorgio Caranzano
Pinòt Casalegno (1882-1953)
P. Silverio Luigi Cismondi
Péder Corzat Vignòt (1850 - 1921)
Mario Dadone
Neti Demaria (1890 - 1962)
Silvio Einaudi (1898-1982)
Marco Fantini
Maria Ferrero (+ 1967)
Salvator Ferrero (+ 1964)
Remo Formica (1904-1965)
Giovanni Fracchia
Ernest Francòt (1908-1968)
Don Michél Fusé (1916-2006)
Carlo Gallo (Galucio)
Renzo Gandolfo (1900-1987)
Giuseppe Lazzarone (1903-1970)
Censin Lagna
Luisein (Luigi Silvi, 1889-1972)
San Leonardo Murialdo (1828-1900)
Federico Olivero
Don Francesco Origlia (Cichin 'd Barzan, 1885-1975)
Barnaba Pecco (1905-1995)
Don Michelàngel Perin-Bert
Sandro Platone (1916-1941)
Vigin Roccati (1906-1967)
Teresio Rovere (1891 - 1964)
Luisa Santavera
Don Luigi Tessitore (1863-1949)
Luigi Timbaldi
Menotti Tomaselli
Luis Valsoan (1862 - 1906)
Edoardo Vercelletti (+ 1971)
Profil ëd la Literatura piemontèisa d'ancheuj
[ëd D.P. - Con l’autorisassion ëd: http://www.poetidelparco.it]
-
Alfred Nicòla - La poesìa piemontèisa dël di d’ancheuj, adonch, a presenta ‘n vantaj dë scritor ëd prim livél (cheidun, bele che pòich, conossù ‘dcò a l’anfòra ‘d Piemont), che, oltra a la lenga dzor-dialetala (l’ansidita koinè, formasse a parte da la sconda mità dël Setsent an sla base dël turinèis, tut sùbit col ëd la Cort e peui ëd la borzoasìa), a rapresento scasi tute le variant locaj ëd la lenga piemontèisa.
- Adonch a l’é giusta andasandje dapress a cost ëschema “geogràfich” ch’i vëdroma d’ilustré ij poeta ij pì amportant d’ancheuj: an ancaminand da jë scritor an koinè për passé peui a le region ëstòriche piemontèise (da òvest a est e da nòrd a sud): Canavèis, Biela e Valsesia, Vërsej, Verban e Òssola, Noara, Monfrà, Lissandria, Langhe e Roé, Ël Mondvì, Coni.
Ancaminoma donca nòstr viage ant la poesìa piemontèisa dël di d’ancheuj da jë scritor an koinè, la lenga piemontèisa literaria che ancor ancheuj an vàire – belavans – a identìfico tut curt co’l turinèis (bele ch’a sia peui vèra che la base dla koinè a l’é a l’80% turinèisa): che costa a sia nen assolutament ël “turinèis” a lo preuva ‘l fàit che vàire poeta (e ‘dcò cheidun ëd coj ch’i faroma ‘l nòm), bin ch’a sio nen turinèis e che gnanca a stago a Turin, a dòvro costa forma linguìstica (ch’a l’é ‘dcò cola dël parlà dzor-dialetal) për ij sò componiment.
Antra ij poeta manch giovo an koinè piemontèisa i l’oma gòj d’arcordé ij doi darié dissépoj ëd Pinin Pacòt, visadì Camillo Brero (1926-2018) e Gioann Morél(1928-2015), tuti doi colaborador an gioventù ëd l’arvista pacotian-a «Ij Brandé, giornal ëd poesìa piemontèisa» (1946-1957), che dai sò feuj a l’é slargasse la “rivolussion” poética ‘d Pinin Pacòt. Dij doi, Brero a l’é col che, oltra a l’ardità poética, a l’ha arseivù da Pacòt ‘dcò ‘l testimòne dl’atività coltural (linguìstica e literaria), che a l’é concretisasse an particolar ant la Gramàtica piemontèisa (1967), ant ël Vocabolario (italiano-piemontese, dël 1976, e piemontèis-italian, dël 1982) e ant la Stòria dla leteratura piemontèisa (an 3 volum; 1981-83), euvra meritòria ai temp ch’a l’é parëssùa, giumai gàire sorpassà.
Për rivé al quàder poétich spessìfich, Brero as fa armarché për na poesìa che a fà dla tradission (an ëspece cola religiosa) ëd la gent ëd Piemont sò pivò, con ëd composission sèmper originaj (bele che ant ël sorch ëd la tradission) da la mira dla métrica, che tutun da ‘mpò ‘d temp, oltra che srairisse, a carca, bele se ant na vision cristian-a frema, ant ël segn ëd la malinconìa e dël pessimism; ant le poesìe ‘d Morél i trovoma, nopà, oltra a na forma pì inmedià, lesta e belfé, n’atension nen ordinaria ai tema dla da dëscuverta dël mal (e dla bin) ëd la vita, sempe vivùa con partessipassion e con sodisfassion; Morél, ëd sorplù, passionà ‘d pësca e ‘d mar, a l’ha savù deje a la poesìa piemontèisa na dimension originala (con un léssich otan original): cola dl’eva e dla mar, ëd j’onde e dj’esse vivent ëd l’eva.
-
Censin Pich
Bele ch’a l’abia nen conossù Pacòt ëd përson-a e ch’a sia rivà a la poesìa e a la coltura piemontèisa mach ant j’ani Stanta dël sécol passà, a costa generassion ëd poeta i podoma ‘dcò gionté Censin Pich. Autor sia ‘d pròsa che ‘d poesìa, da ùltim a l’ha belavans ësrairì soa produssion, ch’a resta tuta marcà da Sapej, cujìa ‘d pròse dël 1997, e da Për ël Piemont e ’l mond e d’àutri mond (poesìe) dël 2002. Soa produssion as bogia antra d’arcòrd e d'imagi feminin-e, sbiajìje e tënn-re, dëstrà sovens ansima ‘d senari tìpich piemontèis (ma nen mach: pensoma, pr esempe, ai test dedicà ai viage ant le Fiandre e an Almagna) sia ‘d campagna che sitadin.
D’àutri esponent ëd la poesìa an koinè a son un grup ëd poeta gropà sia da la gifra generassionala (tùit a son nà giusta antra j’ani Quaranta e ij Sinquanta dël sécol passà) sia da l’istessa adoss turinèisa: Anita Giràud, nassùa a Càire e che ancheuj a stà an Canadà, a l’é la prima ‘d costa session. Poetëssa soasìa da la mira inteletual e rapresentanta ‘d na sòrt ëd trobar clus d’ancheuj, ij sò test a armando sovens a mit e legende dla coltura ossidentala, nen sensa na vision psicanalìtica che ‘d vire an men-a an sla seuja (ma sensa passé dëdlà…) dla visionarietà.
Albina Malerba, diretris ëd la «Ca de studi piemontèis» ëd Turin, a l’ha belavans chità la poesìa da chèiche ani, an lassandne mach la cujìa Ël meisin (1983), ch’a buta ansema ‘d test andova che j’anciarm ëd jë scritor italo-piemontèis dël ’900, da Pavese a Primo Levi da Fenoglio a Arpino, a son ciàir bele ant l’originalità dla scritura.
Dario Pasé (Pasero) e Giusep Gorìa a son miraco ij doi scritor ch’a s’ësmijo ‘d pì, bele ant la diversità dij tema e dj’arzultà: tuti doi a condivido, an efét, la sernia dla scritura poética tan’me “ancontr-ëscontr” antra art e filosofìa e antra rassionalità e folìa, oltra a la convinsion che ‘l test poétich a sia parèj d’un tessù ‘d son e ‘d paròle ch’as traduv sovens ant un modern trobar clus; d’avans la visionarietà, ël mit (clàssich e pagan), l’arseugn e la profetissità dla poesìa. A cost grup i podoma gionté, për ësmijansa d’ideaj e ‘d sernie métriche e formaj, ‘dcò Umberto M. Gillio, scritor an koinè bele che originari ‘d Cassinëtte d’Ivreja, ch’a l’è mostrasse giusta da pòch an sla sena poética piemontèisa.
Da già ch’i l’oma parlà d’Ivreja, restoma ant ël Canavèis e beicoma la figura ‘d Caterina Menaldino, poetëssa popolar, un-a dj’ùltim esponent ëd na forma ‘d poesìa ch’a fonga soe rèis almanch ant ël sécol XVII (perìod ch’i n’oma le prime testimonianse scrite), visadì l’ansidit Tòni, balada popolar an quartin-e ch’a trata an forma satìrica d’argoment d’atualità (polìtica, sossial, ëd costumansa…), con un ton da tùit ij di e ‘n léssich mincatant bass, oltratut an dovrand ël parlé ‘d soa borgià, na frassion dë Strambin.
Seguitand adess vers nòrd-est i trovoma Biela, soe valade, e la Valsesia, territòri ch’a l’é stàit leu spessìfich ëd “mission” për ël bielèis Tavo Burat, ch’i l’oma parlane dzora. An efét scasi tùit ij poeta bielèis e valsesian d’ancheuj a-j dëvo a Burat sia për la decision ëd dovré an poesìa so parlé local (cheidun, ma pì da ràir, ‘dcò la koinè) sia për la sernia d’argoment nòbij e nen “dialetaj” ant l’acession manch complesanta dël tèrmin.
Memorioma donca Nedo Bocchio Chiavetto e Maria Rita Nobili, valsesian, e Maria Pia Coda Forno, bielèisa, autris vajanta ‘dcò an pròsa e arsercatris ëd fàule e legende popolar.
An caland vers Pò i trovoma la pian-a vërslèisa, ch’an dà pa ‘d poeta vajant, fòra-via ‘d Valerio Rollone, ëd Livorn, che a l’ha sernù comsëssìa ‘dcò chiel d’esprimse an koinè (bele che con chèiche ansersion locala, spece ant ël léssich ëd le risere) e che, për avzinansa generassional e comunansa dë stil e ‘d tema, a peul esse butà aranda al grup dij “turinèis” ch’i l’oma parlane anans, che, avend ancaminasse an pràtica a poeté tùit al prinsipi dj'ani Otanta dël sécol passà, a son stàit definiti ‘dcò la “generassion ëd coj ‘d trant’ani”.
[…] Ant ël Verban-Cus-Òssola e ant la region ëd Noara[…] i l’oma da signalé almanch tre poeta ‘d rilevansa piemontèisa: ël Nivod dël Cavagnat (gnun a sà chi ch’a-i sia daré ‘d cost stranòm) d’Omègna e Giorgio Rava ‘d Crusnal, località tute doe an sle rive dël lach d’Òrta, dont le poesìe as pòso sovens ansima d’imagi naturalìstiche, ëd na natura sì urosa e malincònica ant cola, o an sl’introspession e lë sgav andrin l’essensa dl’òm, an ëspece për ël Nivod. Ël ters nòm a l’é col ëd la noarèisa Anna Maria Balossini, andova che ‘l tema dël destin ëd l’esse as declin-a mincatant con ëd mistà tirà da la religiosità inteletual dël filòsof.
Andasand torna verso mesdì i rëscontroma Lissandria e ‘l Monfrà […]. Lissandria [a l’ha sernù da pòch] ëd produve ‘d test poétich nen popolar an manera belfé e ordinaria (mé ch’a j’ero fin-a ancor a chèiche desen-e d’ani andarera j’imitassion dle bosinà dël carvé), [con ëd] poeta tan’me la lissandrin-a Ginevra Bocchio e Domenico Bisio (ëd Farsnèra) e ij monfrin Lorenzo Magrassi, ëd Villa Vernia, e Teresio Malpassuto, d’Ambrusengh.
Foma adess tut ël vir e andoma torna a òvest e anvers Turin e i trovoma col che për vàire studios a l’é ‘l “sòco dur” ëd la lenga e dla coltura piemontèisa, la provinsa ‘d Coni o, com a l’han pì car ciamela coj ëd lì, La Granda. An costa i conossoma, sia da la mira linguìstica che poética, tre canton almanch, vzin e compagn ma nen istess: le Langhe (e ij Roé), ël Monregalèis, la pian-a da Coni (vers mesaneuit) fin-a a Salusse e Pinareul. Spece ant la pian-a antra Coni e la provinsa ‘d Turin la lenga ch’as parla a l’é tant ëvzin-a a la koinè, goernand përlopì, ‘dcò ant la costuma viventa, tuta na serie d’arcaism, lessicaj e morfològich, sovens giumai nen-usuaj sia a Turin che ant la lenga literaria.
An tra la Langa e Ël Mondvì as bogio ‘d poeta giovo, ch’a son Bruno Massimino (ëd Carù), Gianfranca Prato e Elisa Revelli Tomatis, chila ‘dcò ‘d Carù ma ressidenta a Coni, antan che n’esponent ëd la poesìa langareula, e an particolar ant la venerassion për la campagna e la sombra vision dësprà dla vita testimonià da l’abandon ëd la tèra e dl’emigrassion, a l’é l’albèis Silvio Viberti.
Restand nopà pì davzin al Mondovì e a j’Alp dël Mar i trovoma un grup ëd poeta che, bin se ‘d generassion diferente, a son stàit butà ansema da Giovanni Tesio sota la definission ëd “grup dël Mondvì”, vzin sia për j’aspét linguìstich (ël parlé dël Mondovì “a sent” ëd Langa e dle vòte ‘d Liguria, sensa esse nì langhet nì genoèis) sia për le sernie struturaj e stilìstiche (an general a l’han la predilession për ëd test curt e ràir) sia për j’argoment. I arcordoma ij pì vej Carlo Régis e Barbafiòre (nom de plume ëd Domenico Boeti), e ij pì giovo Marita Bellino, Felicina Bonino Priola, Carlo Dardanello e Remigio Bertolino, miraco lë scritor pì conossù a l’anfòra dij termo ‘d Piemont.
An tra Coni e Salusse as bogio peui Albino Barrel, ëd Coni, ressident a Ivreja e vajant poeta ‘dcò ant ël patois provensal ëd soa Val d’Ëstura, Rico Gulin, Càndida Rabia, ch’a l’è ‘dcò na pitris vajanta, e Tòni Tavela (Antonio Tavella, 1946-2016) ‘d Racunis, che da chèich ani an sà a l’é dasse, an sle pianà (linguìstiche e d’argoment) ëd sò “magìster” Tòni Bodrìe, a selebré poeticament tute le comun-e piemontèise, con ëd test ch’a gropo realità e legenda, stòria e fantasìa ant na sìntesi poética franch originala e con un léssich soasì e arcaicisant, sovens malfé da antërpreté.
Session da dësvlupé
|
Valter Agostini |
Teresina Dutto Luisa Falzoni Gipo Farassino Lina Favetta Dino Fenoglio Alfredo Ferrari Angela Ferraris Pio Ferrero Cesare Filippi Antonio Garzulano Giusep Gastaldi Giuseppina Germanetti Vittoria Ghezzi Biagio Gho Rita Giacomino Mario Giai-Via Giuseppe Giangoia Lussien dij Gibé Zulima Gilardino Tòni Giordan Gino Giordanengo Gineucc (Giulio Genocchio) Adriana Girodo Arena Giovanna Giuglard Richetto Franchin Gonela Maria Domenica Granero Sergi Gribàud Alessandro Griffa Giovanna Gullino Sergi Hertel Virginio Ilotti Paolo Maggi Gioanin Magnani Aldo Manassero Giòrs Marin Ugo Marino Ezio Marinoni Marisòt Silvio Martina Maria Teresa Miolli Anin Molin Pradel Rabino Antonio Molinaro Mariolina Mongardi Passigli Carlo Morra Guido Muss (barba Guido) Vincenzo Musso |
Michele Novarese Elvira Pacotto Stoisa Mario Paris Ferdinanda Passera Ventin Pejron Nina Pelleri Secondo Petitti Ettore Piazza Mario Pich Luis Ricard Piovan Ines Pogét Glauco Ponzana Oreste Porél Carlin Pòrta Augusto Portiglia Nina Prati Concetta Prioli Luis Rebuffo Enea dij Ribat Pier Vittorio Rittatore Luciano Rocca Tòni Rolon Pierin Ross Ernesto Rossi Fryda Rota Mario dla 'Rnesta (Ceruti) Giòrs Maria Rubat Gianna Savoia Agostini Eugenio Scalandris Anna Scalenghe Lussien Scarafìa Graziano Selvo Felicita Spalice Fiorenza Sulliotti Francesco Sulliotti Ferdinanda Susa Giuse Tantignoni Perazzo Antonio Taverna Tencajeu (Giuseppe Tencaioli) Dante Ticozzi Francisco Tosco Raffaele Tosi Luigi Venturello Carla Vietti Salvator Viviani (...) |
D'àutri scritor e poeta antra Neuvsent e Doimila
(la session a l'é ancor da dësvlupé - i presentoma për ël moment na lista, sempia e bin parsial)
|
Jorio Alovisi Cichin Carena |
Augusto Dellavalle Carlo Ellena Silvio Faccenda Pinuccia Gamba Tina Franco Gibilisco Albert Gròs-Campan-a. ... Majo Galin-a Giulio Andrea Giberti Pier Giorgio Gili Don Gonela Michela Grosso Mirella Levo Gatti Gianalberto Miglio Bastian Morel Carlin Muss Carlenrico Navone Sergio Notario |
Don Mario Occhiena Luciano Origlia Marisa Materassi Garrone Giampiero Nani Fabrizio Livio Pignatelli Gianfranco Pavesi Anna Perucca Cesare Pirattoni Enrico Portalupi Rita Previati Giovanni Rapetti Gabriela Rufa Mario Robotti Vitòria Rollé Giovanni Teti Jerzy Wielunski (...) |
Bibliografìa essensial
Stòrie dla literatura e antologìe (generaj e parsiaj): T. Vallauri, Storia della poesia in Piemonte (2 voll.), Turin 1841 (rist. anast. 1975); B. Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, Milan 1853; L. Collino, Storia della letteratura dialettale piemontese, Turin 1924; G. Drovetti-L. Collino, ‘L Piemônt e i so pôeta, Turin, 1927; Poesia dialettale del Novecento, a cura di M. dell’Arco e P.P. Pasolini, Milan 1952; C. Brero-R. Gandolfo, La Letteratura in Piemontese (2 voll.), Turin 1967 (vol. I) e 1972 (vol. II); C. Brero, Storia della Letteratura Piemontese (3 voll.), Turin 1981 (vol. I), 1982 (vol. II) e 1983 (vol. III); T. Passera, Poeti dialettali Canavesani, Ivreja 1988; G. Tesio-A. Malerba, Poeti in piemontese del Novecento, Turin 1990; Gianrenzo P. Clivio, Profilo di Storia della Letteratura in Piemontese, Turin 2002.
Studi: AA.VV., Civiltà del Piemonte-Studi offerti a R. Gandolfo; Turin 1975 - G.P. Clivio, Storia linguistica e dialettologia piemontese; Turin 1976.
At ëd Rëscontr: AA.VV., At dël "Rëscontr antërnassional dë studi an sla lenga e la literatura piemontèisa" III-VIII; Alba 1986-1991 - AA.VV., At dël "Rëscontr antërnassional dë studi an sla lenga e la literatura piemontèisa" X-XIII; Quinsnè-Turin 1993-1996.
Giornaj e arviste: "Ij Brandé-giornal ëd poesìa piemontèisa"; Turin 1946-1957 - "Musicalbrandé-Arvista piemontèisa"; Turin 1959-1994 - "Ij Brandé-Armanach ëd poesìa piemontèisa"; Turin 1960-... - "Almanacco piemontese Viglongo"; Turin 1969-... - "Studi Piemontesi"; Turin 1972-... - "Bollettino della Società accademica di storia ed arte canavesana"; Ivreja 1975 - "Il Canavesano"; Ivreja 1976-... - "Piemontèis Ancheuj"; Turin 1982-... - "La Slòira-Arvista piemontèisa"; Ivreja 1995-... - "Canavese per tutti"; Santhià 1995-... - A. e G.P. Clivio, Bibliografia ragionata della lingua regionale e dei dialetti del Piemonte e della Valle d’Aosta, e della letteratura piemontese; Turin 1971.
A chi ch'a pija 'd fotografìe e d'anformassion da costa session dël sit i-j dijoma pa 'd nen felo: la richëssa dla gran literatura piemontèisa a l'é patrimòni dël pòpol piemontèis e 'd tut ël mond. Mach che, për rispet al travaj ëd la Redassion, a sarìa na bela ròba marché, magara con un link, la sorgiss. I soma capisse?