A la fin dël sécol XI, ant l’antica Provintia (Provensa), a l’era parëssù un moviment poétich ch’as consìdera ‘me la prima manifestassion ëd na volontà consienta ‘d creé d’art a travers la lenga popolar. Costa lenga a l’era ‘l romanz (përchè ch’a rivava dal latin dij Roman), che ancheuj i identificoma con la lenga d’Òch.
Ël rëscontr ëd vàire sircostanse socio-econòmiche, polìtiche, giurìdiche e colturaj a l’avìo fàit an manera che, dël sécol XII, costa region a l’era vnùita a esse la cun-a dl’elaborassion ëd na società europenga neuva. Già a parte da la mità dël sécol XI a j’ero nassùe ‘d gròsse sità, andova ch’as tiravo sù vàire gesie romàniche. Anvers ël 1130 l’instaurassion d’un podér cristian an orient e ij rapòrt con la Sissilia e le tèra d’Ëspagna a l’avìo facilità d’intercambi comersiaj franch amportant a travers la Provensa; ant la sconda mità dël sécol XII cost moviment econòmich e social a l’é peui chërsù ancor.
A l’é nen vèra, com as dis sovens, che l’Età d’an Mes a l’é stàita un pass andarera për la sivilisassion. Ël mond feodal provensal a goernava ‘l drit ëd j’òm lìber dësgropà dal possess ëd la tèra; bele chi ch’a l’era nen nòbil a l’avìa sò pòst an cola società motoben avansà. A l’era nassuje n’unità coltural an tuti ij milieu: polìtich, artìstich, literari e adritura religios. A l’é an costa situassion favorèivola a la siviltà ch’a l’é stàit possìbil ch’a nassèissa la poesìa dij Trobador (apopré dantorn al 1100, ant la cort ëd Poitiers).
L’aparission ëd l’art dij Trobador a combin-a con la duvertura dij monasté: tuti coj ch’a vorìo a podìo serne d’intreje, e ij Trobador a studio giusta andrinta a costi monasté: la vita mìstica dij monio e cola arfinà dij castej a j’ero doi dj’aspet antra ij pì amportant ëd cola sivilisassion ch’a l’era an tren d’esse elaborà.
N’àutra rason ch’a l’ha fàit an manera ch’as dësvlupèissa cost moviment literari a l’é stàita l’intrada dij làich ant ël mond ëd la coltura, che anans a l’era ‘n teren arzervà ai religios. Ël latin a l’era la lenga dij religios, e la resta dla gent a l’avìa ‘d dificoltà a capilo; a-i era donca la necessità ‘d creé na literatura an linguagi “volgar”.
L’art dij Trobador a l’é spantiasse dun-a ant l’aristocrassìa, ch’a l’avìa da manca d’un model literari “cortèis” parèj ‘d chila e bon a esprime soa idèja cavaleresca e ‘d resté fidel ai sò gust e ai sò pregiudissi.
Antratan a la cort ëd Poitiers Robert d’Abrissel a vorìa porté le fomne a aderì a la càusa dla Cesa; sòn a spiega la fondassion ëd Fontevrault, con un feminism ch’a privilegiava le fomne ant la società mondan-a. Guillem de Poitiers a valorisava la dignità dla fomna, e la dàima a vnisìa a esse la sgnora ‘d soe assion. Costi pass amportant anvers ël progress ëd la società a l’han portà, ant ël mond ëd la paròla scrita, a l’elaborassion ëd na stilìstica bin precisa e a l’usagi ‘d na forma àulica dla lenga, ch’a ven a esse na lenga eleganta e artifissiosa.
Dël 1130 cost moviment literari a l’avìa già passà ij termo geogràfich dël mond ch’a s’esprimìa an lenga d’Òch. Costa lenga a l’era vnùita a esse la lenga “cortèisa”, la lenga dla coltura dla pì part ëd l’Europa. Costi vers, che peui a l’han ciamà canso, a j’ero antërpretà da ‘d professionista dl’art musical: ij giuglar, al servissi dij poeta, ch’as compagnavo giusta con d’instrument. Ij Trobador provensaj a l’han donca elaborà un concet platònich ëd l’amor; la poesìa unìa a la moral a vnisìa a esse në strument didàtich. L’amor a l’era pì nen mach na passion, ma bele na virtù, la sorgiss ëd tute le virtù, e a travers costa ël trobador a sustava soa përfession.
La nassensa ‘d costa forma ‘d poesìa a l’ha portà na novità motoben amportanta ant ël mond romànich, da già ch’ël fàit ch’a s’esprimèissa an volgar e pa an latin a fasìa an manera che tuti a podèisso capila; ël genio dij Trobador a l’é stàit ‘dcò col ëd formé na lenga literaria comun-a, na koinè che, dëdlà dle variant locaj, tuti a podìo capì ant ël dumini linguìstich d’Òch, e fin-a pì ‘n là, bele an Piemont, andova che la lenga ch’a l’era ancamin a formesse a l’era motobin davzin-a a la lenga d’Òch.
Costi Trobador a recitavo sò repertòri ant ij castej, ant le cort, ant le piasse, ant ij vilagi, arlongh ëd le stra dij pelerin. A cantavo le vite dij sant, le legende, ij cas ëd la vita e dla Providensa, le costume dij nòbij, dij prèive, dij mërcant, dij paisan, dla pòvra gent, ëd le fomne e dl’infinìa e anchieta realità ‘d tuti ij di.
Parèj la poesìa e le litre a son ëspantiasse ant ël pòpol e, pì indipendent, a son portasse pì davzin a la realità dla vita, an anviarand un ritm inteletual neuv.
La literatura trobadorenga a ampiniss ij sécoj XII e XIII.
Ël Piemont a l’é stàit un dij Pais che ‘d pì a l’ha cojù la debordanta produssion dij giuglar e dij trobador. Raimbaut de Vaqueiras a l’é stàit poeta a la cort dël Marches Bonifassi dël Monftrà; Peire Vidal, ospità ‘dcò chiel ant ël Monfrà (che chiel a dis adritura «sò») a l’ha fin-a cantà la «doussa terra de Canaves» e a l’ha scambià dij vers con Manfred I Lansa, Marches ëd Busca; Peire de la Mula a l’é stàit «uns joglars qu’estet e Monferrat en Peimont ab miser n’ot del Carret et a Cortemilla, e fo trobaire de coblas e de sirventes»; Nicolet ëd Turin a l’ha scambià dë stròfe con Uch ëd Saint-Circ, con Folquet de Romans e con Joan d’Albusson. A-i era peui ancora Peire Guilhem de Luserna, Tomà II ëd Savòja, Manfred II Lansa ‘d Salusse e ‘l turinèis Pero Milon, ch’a poetava a la cort ëd Salusse.
Për la piemontèisità ‘d costi trobador – a-i é chi ch’a l’era nassù an Piemont, chi che an Piemont a l’ha esprimù soa art e che an Piemont a l’ha trovà susta e protession – a s’é chërdusse giust ëd duverté costa cavalcada con un componiment ëd Nicolet ëd Turin, ch’a antèrpreta un seugn dël giuglar provensal Joan d’Albusson; bele che la lenga a sia nen ël piemontèis, ma cola lenga d’Òch ch’a l’é cola che al piemontèis pì a jë smija, a l’é mëraco da sì ch’a s’anandia nòsta stòria literaria.
Nicolet ëd Turin a l’é un trovador dla prima mità dël secol ch’a fà tërdes: a l’ha lassane mach tre poesìe, e lòn ch’as sà ëd soa vita – motobin pòch – as gava da cole; gnun dùbit serios ch’a fuissa nen ëd Turin, coma a arcòrdo le còpie dij manuscrit.
Con na soa còbla (cit componiment ëd des vers) Nicolet a rëspond a Falchet dë Romans, un trovador ch’a lo butava al ridìcol; sì Nicolet a nòmina un cont Ubert, miraco ël cont ëd Biandrà, sò sgnor faldàul. Sa rusa a sarìa da datesse apress dël 1214, dnans dël 1220.
Ël Contrast chi proponoma a l’é da pensé ch’a l’abia scrivulo an tra ‘l 1226 e ël 1233: belessì a s’alterna con ël giuglar Joan d’Aubusson, con un seugn polìtich giblin: a l’é un travaj pien ëd sìmboj, anté che chiel a sosta la vnùa dl’Imperador për arnové la giustissia, sensa sust dòp la decadensa militar ëd Federich ëscond dë Svevia.
Dël 1230 apopré Nicolet a rëscontra, torna con na còbla, Uc de San Sirc, un poeta ch’a l’era përmëttusse d’ofende Alasia ‘d Viadan-a (sità antrames ëd Cremon-a e Parma), dla famija dij cont Alberti ëd Magon an Toscan-a, fomna malmarià ëd Cavalcabò dij Cavalcabò.
Nicolet a l’era un sivalié, e sò bon caràter a ven fòra cand che Uc a ofend na fomna sensa dëfèise; Nicolet a-j pija le part an dasandje glòria e onor.
Joans d’Albuzon e ‘n Nicoletz de Turin
(Séc XIII)
[«En Niccolet, d’un sognie qu’ieu sognava
maravillios una nuit, qe·m durmia,
voil m’esplanez, qe molt m’espaventava.
Totz lo sogni’ es d’un’aigla, qe venia
devers Salern, sus per l’aire volan,
e tot qant es fugia li denan,
si c’al seu senz encauzava e prendia,
c’om denan lei defendre no·s poiria».]
«Joan d’Albuçon, l’aigla demostrava
l’emperador qe ven per Lombardia,
e lo volars tant autz significava
sa gran valor per qe chascuns fugia
de totz aicels qe tort ni colpa li an,
qe ja de lui defendre no·s poiran
terra ni oms ni autra rens qe sia
q’aisi com taing del tot segner non sia».
[«En Nicolet, tan grant aura menava
aiqest’aigla qe tot qant es brugia,
e una naus de Coloingna arivava
majers asaz qe dir non o porria,
plena de foc, per terra navican,
e buffa·l foc l’aigla ab aura gran,
si qe lo focs ardia e alumnava
vas totas partz la on l’aigla volava».]
«Joan, l’aigla qe vitz, tan fort ventava
el gran tesaur qe mena en Lombardia
l’emperaire, e la naus qe·l portava
es la granz ostz dels Alamanz bandia,
a cui dara del seu gran tesaur tan
qe l’ostz fara per toz locs son talan;
e plaz mi fort qe·ls enemics castia
qe·ls amics meillior’, e bon lur sia!».
[«En Nicolet, tot lo foc amorzava
aqest’aigla, e un gran lum metia
en Monferrat, qe tan fort esclarava
qe lo segles per tot se n’esbaudia;
e mettia d’autre lum per locs tan
qe tot qant es se n’annava allegran;
puis l’aigla sus en l’aire s’asedia
en tant alt luoc qe tot lo mond vesia».]
«Joan, l’amorzamenz del foc semblava
patz, que volra l’emperaire aisi sia
qan s’er veniatz, e lo lums demostrava
qe·l marqes ren Monferrat, ses bausia,
e l’altre lum seran guierdon gran
q’auran de lui sel q’aver los deuran;
e lo sesers en l’aire·m singnifia
qe·l mondz er pois toz a sa segnoria».
[«A l’onrat ric emperador presan,
en Niccolet, don Dieus forza e talan
qe restaure valor e cortesia
si cum li creis lo poder chascun dia».]
«Joan, tot ço conois q’es benestan
l’emperaire, per q’eu non vau dottan
q’aisi com a·l mielz del mond em bailia,
deu ben aver del prez la segnoria».
(Cfr. G. Bertoni, I Trovatori d’Italia, Modena 1915)
Tradussion an lenga piemontèisa ‘d Bep Ross
(Da C. Brero, Storia della Letteratura Piemontese, vol. I, Turin 1981)
Monsù Nicolèt, d’un seugn che mi im sugnava
maravijos, na neuit ch’i durmìa,
veuj ch’im ëspieghe, che motobin m’ëspaventava;
tut ël seugn a l’é ‘d n’àquila,1 e a vnisìa
da la part ëd Salern, su për l’ària an voland,
e tut a scapava dnans a chila,
sì ch’a sò sens a ciampairava e a pijava,
che gnun ëdnans a chila as pudìa defende.
Gian d’Albisson, l’àquila a vusìa dì
l’Amperador ch’a ven për Lombardìa,
e ‘l volé tant àut a vusìa dì
sò gran valor, përchè minca un a scapava
ëd tuti coj che tòrt o colpa a l’han,
përchè da chiel dëfende as pudran nen
pais né òm né àuta còsa ch’a sia
che, parèj coma ch’a toca, ëd tut a sia nen padron.
Monsù Nicolèt tant grand vent a mënava
cost’àquila che minca còsa a fasìa bordel;
e na nav da Colònia as n’arivava,
un bel pòch pì grossa ‘d lòn ch’as pudarìa disse,
pien-a ‘d feu, an navigant për tera;
e a artisson-a ‘l feu l’àquila con grand ariass,
sì che ‘l feu a brandava e a fasìa ciàir
da tute le part andova l’àquila a volava.
Gian, l’àquila (ch’i l’eve vist) che tant fòrt a sofiava
(a l’é) ël gran tesòr, ch’a men-a an Lombardìa
l’Amperador, e la nav che lo portava
a l’é la granda armada dj’Alman ambaronà
e a-j darà dël (sò) grand tesòr tant
che l’armada a farà, an minca pòst, lòn ch’a veul;
e am pias a mi tant che ij nemis a castija,
e che a j’amis ël mej e ‘l bon për lor a-i sia.
Monsù Nicolèt, tut ël feu a smortava
cost’àquila, e na gran lus a butava
an sul Monfrà, che tant fòrt a fasìa ciàir
che ‘l mond ampërtut a s’ësmarvijava,
e a butava d’àutri lum an d’àutri pòst
che tut lòn ch’a-i é as n’andasìa argaland;
apress l’àquila sù ant l’aria as fërmava
ant un leu tant àut che tut ël mond a vedëa.
Gian, l’ësmortament dël feu a vusìa dì
pas, che a vularà l’Amperador che parèj a sia
quand ch’a sarà vendicasse; e ‘l lum a vusìa dì
che ‘l Marchèis a regna an Monfrà, sensa faussarìa;
e j’àutri lum a saran la paga granda
ch’a l’avran da chiel coj ch’a deuvo avèjlo;
e ‘l fërmesse ant l’aria a veul dì
che ‘l mond a sarà peui tut ant soa sgnorìa.
A l’onorà rich Amperador ch’a sà apresié,
Monsù Nicolèt, a daga Nosgnor fòrsa e volontà
ch’a buta torna sù valor e cortesìa,
parèj coma ch’a-j chërs ël podèj minca di!
Gian, tut sòn mi i conòsso ch’a sta bin
a l’Amperador, përchè i vad pa an dubitand
che coma ch’a l’ha ‘l mej dël mond a soa disposission,
a dev bin avèj dla stima la sgnorìa.