Censin Pich (“La Slòira” – n.2/1999)
Pinin Pacòt a l’é da chèich ani che i lo comemoroma soens: dël ’94, a 30 ani da la mòrt; dël ’97, a 70 ani da la surtìa dla prima serie d’ “Ij Brandé“; e st’ann, a 100 ani da la nassita e 35 da la mòrt.
Ma, da sì an peui, a mancran pa d’autre ocasion për arcordé soa përson-a e soa euvra, e a sarà bin felo përchè gnun, për nen conòss-lo, ch’a buta an dubi che a sia stàit un dij mèj poeta piemontèis pa mach ëd nòst sécol, ma ‘d tuta nòsta stòria literaria: un nòm da marchesse a caràter d’òr dapress a coj, dal ‘700, dl’Isler, dël Ventura, dël Calvo, ëd Broferi, ëd Còsta.
Tutun ij sò mérit, che parèj a sarìo già grand, as fërmo pa sì. I podoma fortì, sensa tëmma d’esse contradì, che, se chiel a fussa nen staje e a l’avèissa nen sëmnà an sla tèra piemontèisa për scasi quarant’ani, dal ’27 al ’64, ëdcò noi i sarìo pa lòn che i soma e ‘l Piemont as troverìa tant pì andaré, tant pì ignorant dij sò valor, ma bele tant pì dësconsolà për nen avèj savù buté a foson costa sconda part dël sécol për chërse soa reputassion e vëd-se arconossù ij tìtoj lenghìstich e literari che a-j speto.
Adonch, ij mérit ëd Pacòt a son già straordinari për lòn che a riguarda soa produssion poética e an pròsa, ma chiel a l’é nen sarasse ant la tor d’avòri dle sodisfassion përsonaj, dij batiman e dij compliment, che soa euvra dé scritor a-j fasìa vagné.
A l’ha fait ëd pì: da vér magìster a l’ha pià për man ij piemontèis, compagnandje për vaire ani “për la stra pì drita”, cola marcà daj grand.
D’antorn a chiel, parèj ëd bianche ven-e,
për monta e cala a van le stra paisan-e,
che a coro tute a jë stradon dle pian-e
dova ti, nòno, certe neuit seren-e,na s-cirpa rossa gropà antorn dla vita,
it n’andasìe con l’anima contenta,
s-ciopatand con ël foèt n’aria rijenta;
e it n’andasìe për la stra pi drita.
(Ij mè vej, da Crosiere, 1935)
A l’é parèj che ‘l Piemont a l’ha podù deurbe n’autr capìtol dij pì fosonant e anciarmant ëd soa stòria, andoa le vocassion për le bele litre nostran-e a son fiorìe pì che ant ël passà e, tut d’antorn a la Companìa dij Brandé, a l’é chërsuje la consiensa dla lenga e dla siviltà piemontèisa.
Dabon, përchè la virtù la pì granda d’un òm a l’é pa miraco d’esse grand chiel, ëd frapé dcò dòp ëd soa mòrt la rason e ‘l sentiment ëd coj che a l’han conossulo ‘d përson-a o da soa euvra, fasendje sente soa mzura superior che a podran mai avziné.
La virtù la pì granda a l’é ‘d buté j’àutri an condission ëd marcé daspërlor, valadì, scotà sò mëssagi, ëd pratichelo e passelo, andasend ancor ëd pi ant ij detaj e adatandlo ai temp neuv, a na caden-a sensa fin d’autre creature.
Dovér dlë scritor piemontèis
Com a arcòrda Dario Pasé an Pacotian-a: s-cianch ëd saviëssa e dë stòria (v. lë scartari n.r 17, 1999, d’ La Slòira, a le pàgine 2 e 3), pròpi ant sò scrit an pròsa rivà fin-a a noi Pacòt a disìa:
Ma se scrive ‘n piemontèis, a l’é ‘l prim dovèr dlë scritor piemontèis, costì a l’ha dcò n’autr dovèr: col ëd fé nasse ant ël pòpol che a lo circonda sò istess amor për ël parlé che ij nòstri vej a l’han lassane, col ëd deje al pòpol ël sens ëd nòstra rassa, l’orgheuj ëd nòstre tradission e ‘d nòstra stòria, ël sentiment dla blëssa ‘d nòstre tère. Përchè ch’a bzògna nen che lë scritor, ël poeta, as sara ant la tor d’avòri dla poesìa, ma bzògna ch’a intuissa ch’a spiega chiel col ch’a l’é lë bzògn popolar, a bzògna ch’a-j mostra a j’àutri lòn ch’a l’é sta lingua ch’a serco, a bzògna ch’a fasa chiel ël difensor ëd le tradission, l’ilustrator dël passà e ‘l maestro dl’avnì. Përchè ch’a bzògna che al seugn dij poeta a corisponda le bzògn dël pòpol. Un a l’é necessari a l’autr.
(Dialèt o lingua?, “Ij Brandé Arvista piemontèisa“, n. 1,5 mars 1927)
A l’é sòn ch’a l’ha fait Pacòt e che i dovoma memorié sempe: chi ch’a l’ha ancontralo ‘d pì o, parej ëd noi, mach an brova dla mòrt; e chi a l’ha lesulo o sentune parlé, ma a l’é stàit testimòni ‘d lòn che sò dissépoj, spece j’amis pì giovo dla bela Companìa, a l’han savù realisé dòp soa partensa, tròp prest, a sessantesinch ani cand che n’òm a peul avèj ancor tant da dì e da fé.
Dòp cola neuit dal 15 al 16 dë dzèmber, a-i në restava vàire dla prima generassion dij Brandé formà da coj che a j’ero unisse al Magìster già anans dla sconda guèra mondial: Armando Motura, Alfredino, Oreste Galin-a, Luis Olivero, Carlotin-a Rocco, Franco Bertoni, Giovanin Bono, Renato Bertolòt, Aldo Daverio, Arrigo Frusta, Galucio e d’autri.
Le generassion dòp Pacòt
Ma, se la pì part ëd lor, fin-a ch’a l’han podù, a l’é segnalasse ancor për ëd contribù, cheidun grand dabon, a la madurassion coltural dël Piemont, a son stàit ij pì giovo, coj dla sconda generassion, a deje pì d’andi al dòp-Pacòt. Pensoma al travaj ëd Milo Bre e ‘d Tavo Burat: a j’angage che a l’han piaje tut sò temp e soe fòrse, a la mira da intré an concorensa, vagnandla, con ij soen dj’afé, dl’ancreus pì përsonal, dla famija.
An efet, mòrt Pacòt e scasi a vorèisso compensé lë s-cianch rivà a l’improvista, a l’é staje, con Bre e Burat, ëd gent, nen peui vàire, ma tuti, ‘ma ch’as dis, ardì an sla piòta, che a l’ha pì nen s-ciairà che ‘l Piemont, e parèj a dovìa esse se nòst pòpol a l’avìa damanca d’un përfond ëd ròbe: dle gramàtiche e dij dissionari o vocabolari, coma un a l’ha pì car ciameje, dle stòrie e antologìe ‘d nòsta literatura e djë studi ‘d lenghìstica piemontèisa, dij test ëd poesìa e ‘d pròsa, oltra ai nen vàire publicà, spece për la pròsa, fin-a a col moment, dij lìber për le masnà e dle scòle ‘d lenga piemontèisa, dj’associassion colturaj che a portèisso anans, mincaun-a an sò camp, ma con un foson ëd travaj mai finì, j’ideje ‘d Pacòt e dij Brandé.
A l’é parèj che a l’é mai chitasse Ij Brandé – Armanach ëd poesìa piemontèisa, anandià da Pacòt dël ’60 e peui seguità për n’ann da Renso Gandolf e, apress, sempe da Bre; che ‘l Musicalbrandé a l’é surtì ancor për tranta e passa ani fin-a al ’95, e che sò pòst a l’é stait ardità da La Slòira; che a l’é creasse, dal ’68, le Feste dël Piemont, rivà st’ann, an Valsesia, a cola che a fà 32 e, da l’82, ij Rëscontr Antërnassionaj dë studi an sla Lenga e la Literatura piemontèisa; che a l’é surtije, an vàire edission, le gramàtiche e ij vocabolari ‘d Bre e ij dissionari ‘d Gianfranco Gribàud, le stòrie e antologìe dla literatura piemontèisa ‘d Gandolf e Bre. Che a l’é nassuje la Ca dë studi piemontèis, vorsùa da Renso Gandolf, gran valorisador ëd la poesìa ‘d Pacòt, e da d’autri tra ij pi angagià për la lenga piemontèisa, e l’Union ëd j’associassion piemontèise ant ël mond, con prim pressident Gianni Oberto, un polìtich che a l’avia bin car nòsta lenga e sò poeta pì rapresentativ, Còsta e Pacòt; che Bre a l’ha fondà ‘l mensil Piemontèis ancheuj; che, dal ’68 al Santuari ‘d Graja, selebrant don Michél Fusé, ant ël di dla prima Festa dël Piemont, a l’é ancaminasse a di la Mëssa an lenga piemontèisa; che la Region a l’é dasse na legislassion a tùa e valorisassion dël patrimòni lenghìstich original dël Piemont, adotà në stema e ‘n drapò, che a son l’ansëgna dël Prinsipà ‘d Piemont, istituì ai 15 d’agost dël 1424; che la Region Piemont a l’ha fait sente soa paròla ‘d difèisa e d’arvangia dla lenga piemontèisa; a l’é parèj che i soma anandià, coma miraco i j’ero mai stalo, për fé conòsse ij valor dël Piemont e chërse-ne an pi tanti possìbil soa consiensa.
As dis che ij temp a son cambià e che la gent a sarìa rivaje l’istess, bele sensa ‘d Pacòt e dij Brandé. A peul ëdcò desse, ma, se a sto mond a-i é na lògica dla stòria, coma figuresse na coalera ‘d cause e d’efet, che a peussa fé a meno dle prime? Valadì: a-i é gnun efet che a l’abia pa, amont, na possà anvers ëd col arzultà. Ma la midema considerassion as dev fesse visavì ‘d lòn che Pacòt e ij Brandé a l’han avù a soe spale: la stòria ‘d nòsta lenga e ‘d nòsta literatura, daj Sermon subalpin dël sécol XII fin-a a la lus che Nino Còsta a l’ha viscà an Neuvsent. E si lassoma parlé Pacòt:
La poesìa ‘d Nino Còsta e l’é vnùa al moment giust. Quand che jë scritor dël temp ëd Viriglio, e ij sò imitator, a l’avìo ormai dit soa ùltima paròla neuva, e quand che le tendense giovo ‘d nòstra poesìa, preanunsià da Alfonso Ferrero e da Giovanni Gianotti, a l’avìo ancor nen trovà la tonalità giusta për esprimse. Ant col moment che la poesìa piemontèisa a smijava che a stèissa për finì, Nino Còsta, cujend lòn che a j’era ancor ëd viv ant l’eredità dël passà, rimontand ansi quaich vòlta pì an su, fin-a a Brofferio, fin-a a Calvo, e interpretand le aspirassion ëd rinovament ch’ancaminavo a fiorì d’antorn a chiel, a l’ha savù fonde, ant soa ispirassion, ël vej con ël neuv, e tenendse bin atacà a nòstra tradission nostran-a, sensa arneghé la viva esperiensa poética moderna, a l’ha dane cola soa poesìa, così piemontèisa e così soa, che partend da na manera squasi popolar a l’é rivà, travers a na decantassion
interior e sutila, a d’espression lìriche da gran poeta.
(La poesìa ‘d Nino Costa, “Ij Brandé – Giornal ëd poesìa piemontèisa“, n.r 2, 1 d’otober 1946, p. 5)
Për conclude al moment un dëscors che a ciama tant pì dë studi e an spece an s’”Ij Brandé”, 1946-57, i voroma ancor gionté che, ëd tute le lession ëd Pacòt, cola dl’union e dl’amicissia, tant coma virtù daspërlor che vista dj’arzultà che a peulo fene vagné, a smija un-a dle pi amportante për capì, ëdcò pensand a nòst avnì, le stra che i dovoma mai chité. E, a cost riguard, i l’avroma ocasion ëd torné.