A l’é stàit nen belfé trové ‘d neuve su la vita ‘d Luis Valsoan, nassù a Pont dël 1862 e mòrt an miseria al Maurissian ëd Turin dël 1900.
D’àutre neuve i podoma tireje da cola solenga “plachëtta” ëd poesia, stampà con ël tìtol cisseur Fior dël pavé, miraco sortì dë sfròs për ëscapeje al fisch (coma antlora as ciamava la censura).
Le composission a s’arfan a soa esistensa e, datà, an mostro soa vita ëd miseria, sò andé a ramengh për le stra dl’emigrassion ovriera e sò patì fin-a la bojosa për ëd delit d’ideal. Ma a l’é dzortut l’amor për la libertà ch’a dësbòrda dai sò vers, an dësfida al pensé dla “gent da bin”. La gusaja, le fomne e le masnà a son ij vér protagonista ‘d soa poesìa d’arvira, dla protesta libertaria.
Considerà che chiel, ch’as sapia, a l’é ‘l solengh poeta ovrié ch’a scrivèissa e a publichèissa an piemontèis a coj temp-là, përchè nen butelo dacant a cole dontrè canson ovriere genite? A l’é pì che tut la canson Guarda giù an cola pianura ch’a në smija soa euvra. Valsoan a l’é un montagnin ch’a varda 9iù la pian-a, anté a Perosa (Canavèisa, parèj ‘d Pont) a-i é ‘l “fabricon”, la tëssiura Mazzònis.
Un poeta, mòrt con ij polmon brusà da le “oficine anté ch’a-j manca l’aria” e ‘d fam ëstrusand soa pòvra vita ant “le sofiètte anté ch’a-j manca’l pan”.
A së s-ciama Luis Valsoan. A l’é ‘n poeta vivù a caval dla fin dl’Eutsent e dël prinsipe dël Neuvsent. A scuvrilo (ma diroma mej a proponlo torna a la nòstra atension, apress na longa dësmentia) a l’é Tavo Burat, ch’a l’é nen neuv a ‘ste trovaje. E ch’a l’é poeta ‘d sò, atentissim a scheuvre le pajëtte d’or d’un Piemont pien d’arsorse e carià dë stòria mal mastià.
Na plachëtta ch’a s’ëntìtola «Fior dël pavé» e ch’a l’é pen-a surtija an colaborassion editorial tra Alp, «Vos dl’ arvira piemontèisa» che Tavo a ten viv giumai da na patela d’agn e Gioventura Piemontèisa, «Moviment për l’identità dla Minoransa linguistica piemontèisa» (Contrà ‘d San Scond 7 bis, pp. 64, euro 10), che a fà soa part con bela costansa e dedission.
La còsa original a l’é che Valsoan a l’é ‘n poeta ovrié, pa ‘n poeta ch’a scriv d’ovrié sensa savèjne gnente. Chiel a l’ha vivù le esperiense ch’a conta e ch’a son dabon carn ëd soa carn (a bastrìa pensé a l’emigrassion ch’a l’ha tocalo: poesìe scrite për la pì part da Pont Canavèis, ma ‘dcò da Basilea, La Chaux-de-Fonds, Liège, doa a l’era andasse a sërché ‘l travaj).
Pa na scuerta – antendomse – da fé bate ij cuercc e da soné le ciòche dël vilage. Tutun na vos ch’a manca nen ëd sust e dë scarpentura. Vers cheich vòte un po’ balarin, vers ch’as gonfio, vers ch’a canto la miseria e la natura, vers ch’as fan lìrich e as fan cantarin. Da na part le quartin-e ‘d natura:
«Là son le rive, ij bòsch e ij verd busson/ che primi l’han soris a mie dëmore,/ là l’hai cantà la mia prima canson/ con j’osej quand gognin gieugava a core».
Opurament:
«Tut a rij, l’aqua, ‘l cel, la tèra,/ tut a canta e a da dël confòrt./Ij vas ven-o feura dla séra;/ da le stra ‘n crij s’àussa: Smens da òrt!…».
Da l’àutra la cognission (Leopardi?) che la vita a ven da sola, sensa ciamene ‘l përmess:
«Dë sta vita? Pòch ‘m n’ëmpòrta,/ pòch efet a fa ‘s ciò su mi:/ ma l’hai pa batù a la pòrta…/ i l’hai pa ciamà d’ëvnì…!». Opurament ij braj d’indignassion: «Oh professor an ciance, assé ‘d dover,/ ‘d patria, d’onor e gloria…/Su parlane ‘d drit, oh cavajer,/ Oh grass Borghèis pien ëd bòria».
Burat a parla dël ghignon për ij prèive e për ij borzoà, a parla d’arvira e ‘d protesta libertaria, e an dis che la gusaja, le fomne e le masnà a son ij vér protagonista dla poesia ‘d Valsoan. Pa poesìa «squisìa», pa paròle pressiose, nen «estrusa da frustagi ‘d minca di». Nopà composission ch’a s’arfan a soa esistensa. Poesìe ch’an mostro «soa vita ‘d miseria, so andé a ramengh për le stra dl’emigrassion ovriera (…) e so patì fin-a la bojosa për ël delit d’ideal».
«Fior dël pavé» a l’é come dì dla «stërnìa», dla «stra». Fior dël pan mal mangià. Fior d’un poeta che grassie a n’àut poeta come Burat a torna a parlene ‘d lò che l’avìo dësmentià.
Giovanni Tesio | TorinoSette, 30 ‘d Mars dël 2007