(Test ëd l’antërvent dël professor Guiu Sobiela-Caanitz al Seminari ‘d Gioventura Piemontèisa a Pra Catinat, 2001)
I – Contrapèis a la mondialisassion
La mondialisassion, ciamà “globalisassion” dai merican, a l’é normala e fin-a inevitàbil, ma a l’ha da manca d’un contrapèis: la përson-a “mondialisà” a dev buté le rèis për sentse a ca andoa ch’a viv. Ës contrapèis a lo dan le lenghe regionaj e minoritarie. Cò ‘l torism a l’é sempe a l’avàit ëd lòn ch’a l’é divers, dotampì ancheuj ch’as parla ‘d ferie ative pien-e d’aveniment colturaj. Bele na lenga pòch conossùa a peul esse n’element d’atrassion. Lolì a sarà na sfida për ij professor ëd piemontèis ch’a devo dé na rispòsta a tute le domande ‘d përson-e ch’a s’anteresso për la lenga. Da costa mira i vorerìa arcomandé Piemontèis d’amblé e an cost dzoratut ël sagg dël prof. Bossong ch’a dis ant na manera motobin ciàira lòn ch’as dev dì dël piemontèis.
La promossion dla lenga regional a giuta ‘dcò ij cit imigrà a buté le rèis. L’imigrassion për tuta l’Europa an cost deceni a l’é un problema ‘d vita o ‘d mòrt. La popolassion con ël benesse a cala, ma con la miseria ant ël ters mond a chërs. J’imigrà d’ancheuj a son pì nen ij “nàpoli”, a son le “faccette nere”, ij moro nèir, a son j’Alì e j’Aiscià. Sensa ‘d lor as peul nen vagné la bataja dël piemontèis. Peui na lenga dita “cita” parèj dël piemontèis, vis-a-dì na lenga pòch conossùa, mes ëstërmà, misteriosa, a fà nasse na comunion fra coj ch’a la parlo. Mi i na faso l’esperiensa scasi minca ‘n di përchè i son l’ùnich ëd la region ch’a parla portugalèis sensa esse portugalèis; ij vàire imigrà portugalèis a son content ëd podèj parlé soa lenga con mi, lenga mondiala s’i pensoma al Brasil, ma lenga sconossùa.
II – Valor ëd la bilenghità
A l’é bin fé d’abitué ij cit a parlé e capì doe e fin-a tre lenghe. A venta mach rispeté na régola d’òr: na përson-a, na lenga. As peul ancaminé prest, a tre agn (cfr. Renzo Tittone, Bilingue a tre anni, publicà ant j’agn Sessanta).
Ant ij Grison ladin i l’oma na scòla bilenga; a fà passa sentsinquanta agn ch’a fonsion-a. Ant la guida Baedecker dël 1911, na guida alman-a publicà a Lipsia, a stà scrit: “Ij giovo ladin a amprendo l’alman a scòla, e a l’é pì bin fé capije che capì jë Svìsser alman”. L’ann ëscolàstich grison ëd cola vira a andasìa mach da otóber fin-a Pasqua, la prima e l’istà ij cit a giutavo an campagna, l’otogn e l’invern a amprendìo tra l’àutr a parlé e scrive bin l’alman, antant ch’ij cit alman a parlavo mach sò dialet che jë sgnor ëd Germania a capìo pa.
La scòla bilenga dle valade ladin-e grison-e ancheuj a l’é bilenga për tuti, cò për j’imigrà. Le valade ladin-e dolomitan-e ant ël Tiròl dël sud (Provincia ‘d Bolsan, V. Badìa e Gherdëina) a l’é fin-a trilenga: alman-a, ladin-a e italian-a – trilenga për tute le masnà.
J’avantagi dla bilenghità a son doi:
1) La ment a s’abitua a passé da na lenga a n’àutra, a s’abitua a doi meud ëd pensé e la boca a doi meud ëd prononsié, a na varietà pì granda ‘d son. A l’é peui pì sempi d’amprende d’àutre lenghe.
2) La scòla bilenga a l’é na scòla ‘d toleransa. Ij cit a s’abituo a la convivensa ‘d doe siviltà diverse. Bruxelles, un-a dle capitaj dl’Europa, a l’é na sità bilenga. Tàule stradaj, ufissi postaj, stassion ëd metro (la stra ‘d fer soterania), tut an doe lenghe, fransèis e fiamingh (n’àutr nòm ëd l’olandèis). An general ël nòm fiamingh a l’é pì curt: Boulevard du Jardin botanique = Kruidtuinlaan. Ij fiamingh a l’han dovù tribulé për vagné l’ugualiansa. Scòle ufissialment bilenghe, ma cole fiaminghe (la minoransa) a lo son an meud pì sistemàtich. A Bruxelles, chi ch’a veul che sò cit a conòssa bin le doe lenghe a lo manda ant na scòla fiaminga. Peui a Basilea (Svìssera), ant le classe con vàire masnà imigrà, a s’ancoragia la bilenghità ‘d coj cit (p. es. alman-albanèis) për giuteje a integresse.
Jë stat ch’arconòsso la pluralità ‘d soe lenghe a deurvo j’euj dij giovo a le siviltà diverse. La Svìssera alman-a a l’ha avù vàire studios ëd lenghe romanze, fin-a ‘d coj ch’a j’han comparà fra ‘d lor, për esempi Wilhelm Meyer-Lübke (1861-1936): gramàtica comparà e dissionari comparà dle lenghe romanze e fin-a un sagg an sla posission lenghìstica dël catalan. Un dij pì grand ëstudios dël rinassiment italian a l’era Jacob Burckhardt ëd Basilea (1818-1897). Për lòn, e ‘dcò për d’àutri motiv, a l’era un delit contra la siviltà lòn ch’a l’han fàit j’alià dla prima guèra mondial, e dzoratut la Fransa, provocanda për fanatism la fin ëd l’Àustria-Ongherìa con ël “nò” ‘d Clemenceau a le propòste ‘d pas separà ant ël 1917 – chiel a savìa ch’ij merican a rivavo e a l’avrìo crasà j’inimis, e a volìa pa rivé a na pas ëd compromess. Na contribussion ëd l’Àustria imperiala a la siviltà italian-a a l’é lë “spìrit ëd Trieste”. Un dij pì grand lenghista romanista a l’era ‘d Gorissia e a l’avìa fàit jë studi an Germania: Graziadio Isaia Ascoli (1829-1907), ch’a 16 agn a l’ha scrivù në studi comparativ fra romen e forlan, peui a l’ha arconos sù la përsonalità dël ladin e dzoratut a l’ha scrivù ciàir e bin, ant un travaj antitolà “L’Italia dialettale”, che ‘l piemontèis a fà nen part dël sistema lenghìstich ëd l’italian. Chi ch’a veul capì col ëspìrit “mitteleuropengh” a dev lese “Esilio” d’Enzo Bèttiza (ed. Mondadori), ansima a soa infansia a Split (Spàlato) an Dalmassia, e ‘dcò j’euvre dël triestin Claudio Magris, cola an sla literatura austrìaca e sò “Danubio”.
Bèttiza a l’ha amprendù a fond ël russe përchè da cit a l’era bilengh (italian e slav). Autërtant për un cit ësloven ëd Trieste o Gorissia ch’a frequenta na scòla bilenga a sarà peui bin fé d’amprende n’àutra lenga slava. Un Tirolèis dël sud ch’a sà alman e italian a peul dòp amprende sensa gran pen-a l’inglèis o n’àutra lenga germànica. A l’é ‘dcò për lòn ch’as dovrìa nen lassé meuire l’alman an coi dontrè pais dël Piemont e d’àutre region alpin-e, dzoratut ël Trentin, anté ch’a-i é cheidun ch’a lo parla ancora, e ‘l croat, lenga slava, an coi pais ëd la provincia ‘d Campobasso anté a viv ancora: Acquaviva Collecroce, Montemitro e S. Felice del Molise.
Tutun, a dev esse ciàir ch’a-i é na bon-a bilenghità e ‘dcò una grama. La bon-a a l’é cola ch’a fà andé anans la lenga regional, vis-a-dì cola lenga ch’a l’ha soa rèis ant la region. Ma a-i é ‘dcò na bilenghità danosa për la lenga ch’a ventrìa tué përchè lë stat sentral a fà ‘d tut për fé avansé soa lenga a spèise ‘d cola dla minoransa. N’esempi a l’é la Spagna. As capiss che la bilenghità ufissiala, dòp deceni ‘d ditatura, a l’ha mnà a ‘d progress për ël basch e ‘l catalan. Ma a l’ha ‘dcò obligà cole region autònome ch’a l’han na lenga soa a mostré lë spagneul mej ëd lòn ch’a fasìa la ditatura. La Costitussion ëspagneula d’ancheuj (art. 3) a dis: “Lë spagneul a l’é la lenga ufissiala dlë stat. Tuti jë spagneuj a son obligà ‘d conòsslo”. Cole region a son obligà ‘d consacré na gròssa part ëd l’istrussion a scòla a la lenga spagneula. Lë spagneul a l’ha già l’avantagi ‘d soa posission ëd lenga mondial, un-a dle lenghe ufissiaj ëd le Nassion unìe. La bilenghità catalan-a a l’é nen simétrica.
III – La lenga a l’é la ment ch’a rangia ‘l mond
Wilhelm von Humboldt (1767-1835), nassù a Potsdam, mòrt davzin a Berlin, diplomat: ant ël 1813 a l’ha përsuadù l’Àustria ‘d fé guèra a Napoleon vitòria ‘d Lipsia. As dev nen mës-cé Wilhelm von Humboldt con sò frel Alexander, col geògraf ch’a l’ha esplorà la Mérica dël sud e a l’ha studiaje na corent marìtima. Donca ël lenghista Wilhelm von Humboldt a l’ha dit: “La lenga a l’é vreman un mond che la ment uman-a, mersì al travaj interior ëd soa energìa, a dev buté fra chila istessa e le còse”.
Dël 1799 Wilhelm von Humboldt a l’ha dëscurvì na lenga motoben diversa da cole ch’a conossìa, a l’ha dëscurvì ‘l basch. L’ann dòp a scrivìa: “La lenga a l’é lë strument ëd la përson-a për costruisse chila istessa e an midem temp costrùe ‘l mond”. Pì tard: “L’opinion pì antrega (stùpida) an sla lenga a l’é ‘d chërde ch’a sia mach un mojen ‘d fesse capì”. La paròla ch’a conta ambelessì a l’é “mach”: la lenga a l’é ciàir ch’a l’é un mojen ‘d fesse capì, ma a l’é ‘dcò vàire ‘d pì, a l’é la ment ch’a rangia ‘l mond. Ant lë scond capìtol dël prim lìber ëd la Bibia i lesoma: “Nosgnor con la tèra a l’ha formà tute le belve e tuti j’osej dël cel, peui a l’ha mnaje a l’òm për vëdde coma chiel a l’avrìa ciamaje; minca na belva e minca n’osel a dovìa ciamesse con ël nòm che Adam a l’avrìa daje. E chiel a l’ha butà ‘d nòm ansima a tut ël bestiam, a tute le belve, a tuti j’osej dël cel” (Génesi, 2, 19-20). La lenga a l’é ‘n meud ëd rangé ‘l mond. Doi esempi: ël géner dij nòm, ij di dla sman-a.
1) Ël géner dij nòm: La gramàtica ‘d Bré, comparanda piemontèis e italian, a dà n’elench ëd nòm ch’a son mascolin ant na lenga e feminin ant l’àutra. Chèich esempi: ël caussèt / la calza, ël cotin / la sottana, ël cop / la tegola, ël moro / la faccia, ël portugal / l’arancia, ël pruss / la pera, ël pom / la mela, le braje / i calzoni, la cavagna / il cesto, la fior / il fiore, la giassa / il ghiaccio, la miola / il midollo, la pàuta / il fango, la sal / il sale, la seugn / il sonno, l’uja / l’ago.
Adess i vorërìa esaminé chèich nòm an diverse lenghe.
– La fiòca: feminin-a ant le lenghe romanze. Element matern, protetor, ch’a anlupa. Alman der Schnee, masculin, a l’é pì nen matern.
– La nebia: cò chila a l’é materna an ëscasi tute le lenghe romanze. An portugalèis a nevoeira a l’ha dàit àndit a la conta dël rè Bastian, sparì l’ann 1578 ant na bataja, che scond la conta a dev torné a caval surtind da la nebia. Costa an piemontèis s’a ven grama a l’é masculin-a: “ël nebion”. An fransèis e alman a l’é sempe masculin-a; le brouillard: film an sij camp ëd la mòrt “Nuit et brouillard” a va bin an alman Nacht und Nebel, ma an piemontèis Neuit e nebia a vnirìo nen le mideme associassion.
– La mòrt an nòstre lenghe romanze a l’é na fomna, ma an alman der Tod a l’é n’òm.
– L’erbo e scasi tuti ij nòm d’erbo a son masculin an piemontèis e scasi tute le lenghe romanze. Doe ecession an piemontèis a son la rol e la verna; cost’ùltima, nòm feminin ch’a ven da la lenga sèltica, as treuva ‘dcò an catalan, ma masculin: el vern. A Vërsèj la verna a l’ha n’àutr nòm, as ciama àuna, dal latin alnus, ma ‘dcò àuna a l’é feminin-a. El portugalèis, n’àutra ecession, a buta al feminin a árvore (l’erbo) e chèich nòm d’erbo frutìfer: a pereira, a figueira, a oliveira, a nogueira, a cerejeira. Ant ël ladin dij Grison j’erbo a son masculin, ma cheidun al plural a ven feminin: la verna as ciama l’ogn, ma le verne = l’ogna.
J’erbo an latin a son feminin e popolà da ‘d divinità feminin-e, le ninfe.
– Për mi ch’i son catalan a l’é natural che cola bìbita bianca che la mare a dà a sò fieul a l’é feminin-a: la llet, spagneul la leche, alman die Milch. Ambelessì i faso na cita osservassion lenghìstica: cost Milch alman, inglèis milk, ant le lenghe slave mleko, a l’é parent dël latin mulgere ch’a l’ha dàit an piemontèis monze. Ma an piemontèis, ladin, italian, fransèis, portugalèis, romen, ël làit a l’é masculin: ël làit, il latg, il latte, le lait, o leite, laptul.
L’amor a l’é-lo masculin o feminin? Ant le lenghe romanze an general a l’é masculin, ma an ladin feminin. El fransèis amour a l’é nen genit, dësnò a sarìa ameur, ma a ven dal provensal o lenga d’òch, cola dij trovador, e an fransèis medieval a l’era feminin. Ant l’alman d’ancheuj Liebe a l’é feminin; an alman medieval as disìa Minne, ëdcò na paròla feminin-a; ij Minnesänger a j’ero ij trovador. An olandèis/fiamingh as dis ancora Minne; Lieve a l’é ‘n nòm ëd fija.
2) Ij di dla sman-a: ancheuj a l’é saba. Saba a ven da l’ebràich sciabat ch’a l’é ‘l nòm ëd l’ùltim dij set di dla sman-a e ch’a l’era ‘dcò un di d’arpòs comandà dòp ij ses di ‘d travaj. La Cesa a l’ha mantnù ‘l comand: ses di ‘d travaj, un di d’arpòs, ma cost a l’ha fissalo ‘l prim di nopà dl’ùltim: dies dominicus / dominica. La lenga ch’a l’ha mantnulo mej a l’é ‘l portugalèis: segunda-feira, terça-feira, quarta-feira, quinta-feira, sexta-feira. Ma an nòstra società mondialisada ël prim di dla sman-a a l’é ‘l lùn-es. Problema a l’areopòrt.
J’àutre lenghe romanze an general a l’han ëd nòm ëd divinità pagan-e ai di dla sman-a. Coj piemontèis a smijo a coj spagneuj (lunes, martes, miércoles, jueves, viernes) e romen (luni, marti, miercuri, joi, vineri). Dësnò as taca la sìlaba di, ch’a sia prefiss com an catalan (dilluns, dimarts, dimecres, dijous, divendres) o sufiss com an italian. A l’é dròlo che l’inglèis e l’olandèis a dan ël nòm ëd divinità germàniche ai di da lùn-es a vënner e ‘l nòm ëd na divinità latin-a, Saturnus, al saba: Saturday, Zaterdag. Ancora pì dròlo ël nòm dël saba an islandèis, lenga germànica parlà da mach 260.000 përson-e: laugardagur, dagur a l’é ‘l di e laug a veul dì bagn, sorgiss termal (parent dël latin lavare); ël saba a l’é ‘l di ch’as pija ‘l bagn e ‘dcò forsa d’adoré le sorgiss termaj ëd col’ìsola volcànica.
IV – Ciusa: vagné dë sfere d’usagi neuve
Mi i vivo an tèra ladin-a, an mes ai retoladin, i scrivo an soa lenga, i conòsso ij sò inteletuaj, soa leteratura, soe fòrse, soe deblësse. Un-a dle fòrse dij retoladin a l’é ch’a l’han ëd bon ambassador, vis-a-dì ‘d përson-e ch’a san dësvijé l’anteresse dj’àutri svìsser e ‘dcò dël pùblich europengh për le blësse dle valade ladin-e e la richëssa dla siviltà ladin-a. Un ëd coj ambassador a l’é lë scritor Iso Camartin, nassù l’ann 1944, scritor ladin ma ch’a scriv scasi mach an alman, për ël pùblich ëd lenga alman-a, e ch’a travaja për la television ësvìssera. Camartin ant l’85 a l’ha publicà da la ca Artemis (Zurich e München) un sagg antitolà Nichts als Worte? Ein Plädoyer für Kleinsprachen (“Mach paròle? Apologìa dle lenghe cite”); a-i na j’é na tradussion fransèisa: Rien que des mots?, publicà an Ësvìssera.
L’idea sentrala dël sagg a l’é che se na lenga a meuir, a meuiro nen mach ëd paròle, a meuir na siviltà. A la p. 29 dl’original, pp. 23-24 ëd l’ed. fransèisa: “Ël destin ëd le lenghe minoritarie ant j’ùltim deceni a dimostra, con n’evidensa ch’a fà vreman por, ch’ij mèmber ëd na minoransa lenghìstica a antìcipo ‘l tramont ëd soa lenga s’a pretendo pì nen che costa a resta amportanta an tute le sfere dla vita. Chi ch’a parla na lenga minoritaria e a aceta che costa a serva mach ant ëd situassion particolar, chiel a strenz soa lenga an sla broa dla vita. Fin-a na lenga storicament limità a na region a dev nen resté strenzùa ant le sfere tradissionaj d’usagi, ansi, sò orisont a së spòsta se coj ch’a la parlo a-j veulo bin”.
Lolì a l’é la ciav ëd tut. Sant Agustin an sò Coment a la prima litra ‘d San Gioann (7, 8): “Dilige e quod vis fac” (Ama e fà lòn ch’it veule). S’as veul bin a na lenga, as guarda ‘d parlela e dë scrivla ‘l pì ch’as peul. A l’é nen pro ‘d savèj la lenga, a l’é nen pro dë scrivla bin, a venta sèrvësne, a venta vagneje dë sfere d’usagi neuve an tute le circostanse dla vita. Lolì a l’é na bataja ‘d minca ‘n di, ma ‘l piemontèis a l’ha tuti ij papé an régola, minca ‘n di as peul vagnesse na cita bataja, e peui, a la fin dij cont, as vëd ël teren vagnà e a ven ciàir ch’a valìa la pen-a. Mersì.
Guiu Sobiela-Caanitz
Bibl.: Guiu Sobiela-Caanitz, La përsonalità dla lenga piemontèisa, gavà da j’At dël 3s Rëscontr antërnassional dë studi an sla lenga e la literatura piemontèisa, Alba, 10-11 magg 1986, pp. 19-29, Famija Albèisa.