Nòno, come ch’a fan…?
Le vacanse ‘d Natal a j’ero finìe, e cola matin am tocava ëd torné a scòla. Pen-a dësvija, i j’era andàita a sgnaché mè naseto tacà dij véder ëd la pòrta dël pogieul, ma i l’avìa nen podù s-ciairé niente. A tuta prima, i l’avìa chërdù che Mama a l’avèissa tacà, ëdcò da fòra, ij ridolin ëd pissèt, ma peui i l’avia capì: la frèid ëd la neuità a l’avìa formà come ‘d fioragi steilà, bin ës-ciass, pròpi istess a coj dij véder smerilià dle pòrte dël bagn, o dij centrin che Nòna a butava an sle spalere dle poltron-e e an sij taulin, sota ij “ciapapóver”, coma a-j ciamava Nòno.
E sì, Nòno a l’avìa sempre la paròla giusta për tut, ma nen sempre mi i j’era bon-a a comprende l’argussia ëd certe soe surtije. A parlava mach an piemontèis, chiel, ëdcò con nojàutri cit, e noi i s’angignavo ëd risponde ëdcò noi ant soa lenga, për na forma ëd rispet, prima ‘d tut, ma ëdcò për prinsipi, da quand che a l’avìa contame che sò papà as ricordava ëd quand ël “comun dialèt toscan” (parèj a lo ciamava) a l’era stàit elevà al rangh ëd “lenga nassional”, fasend buté ant un canton nòstra parlada, ch’a contava sécoj d’età.
Mi i l’avìa già amprendù a lese e a scrive, a scòla, e, con la prosopopea dij mè ses ani, im chërdìa ‘d savèj tut; im anteressava dle poesìe e fin-a dla Divina Commedia che mè fratel, faticosament – chiel ch’a fasìa già le medie – a duvìa studié. Im ampinìa la boca ëd “… la bufera infernal che mai non resta…” tuta contenta ëd podèj manovré col libron, pi gròss che mi, con cole ilustrassion dël Doré che, ëd vòlte, am fasìo ëdcò un pòch ësgiaj… tant che, ëd sèira, avant d’andurmime, i stasìa ‘n bel pòch con j’euj ëspalancà, esplorand tuti ij cantonin ëd la stansia, ij tendagi e le pòrte dj’armari, con la paura ëd vëdd-me sponté dëdnans quaidun-e ëd cole creature…
Ma sòn i-j lo disìa a gnun, e i portava mach ël pompon ëd “tut” mè savèj. “I savìa lese!”. Ma quand che i sercava ëd lese lòn che Nòno a scrivìa, ansima a coj sò feuj ëd quaderno, mi i na capìa pròpi gnente. A l’era na sucession ëd paròle dësconossùe, la caligrafìa a l’era motobin bela, e i vëddìa che cole a j’ero tute le litre ëd l’alfabet che a l’avìo mostrame a scòla, ma tut l’ansema… bèh… a l’era tròp difìcil, për mi.
«Nòno, it im fase lese?»
«Si, les pura, Polin d’òr, ma s-cianca nen!».
«Ma, Nòno! Mi i s-cianco pa pì gnente, adess! I son granda, i vado a scòla… I sai lese!».
«Eh, eh, – a rijìa chiel! – varda sì che mè Polin d’òr a l’é chërsù! Adess… a l’é dventà un Galucio con tant ëd crësta… bleuva” a continuava, rangiand-me la gala celesta che i duvìa buté an testa për andé a scòla… E… lòn che it i-j conteras, a toa maestra, ëd toe vacanse ‘d Natal?».
«Se am lo ciamerà, i-j conterai dël Presépio, dij regaj ch’a l’ha portame Gesù Bambin…».
«It vëdde nen l’ora, eh, Mirolin?».
Si, i vëddìa nen l’ora. Col Natal, Gesù Bambin, forse për premieme d’esse stàita brava a scòla, a l’avìa portame tante ëd cole dësmore… fin-a na cita màchina da cuse, ch’a fonsionava dabon, e un piano a taulin, con 22 tast tra bianch e nèir, e na buvata con soa stansia da let, e tante d’àutre còse maravijose. A-i era ëdcò, an fond, na buvatin-a minùa, butà ant una sòrta ëd cussin ambotì, con ël pissèt e le gale dantorn, pròpi come un cit ver da porté a batesé. Mama a l’avìa dime ch’a së s-ciamava “portanfan” e che cola a l’era na buvatin-a da batésim, ma a mi am piasìa pa vàire, col regal-lì. Am fasìa pensé a mie compagne dë scòla ch’a l’avìo ëd fratelin cit, mentre mi i j’era così orgojosa ëd mè bel fratel già grand!
Col set ëd gené, rivà a scòla, la maestra a l’é nen butasse a ciamé a tute le cite, banch për banch, lòn ch’a l’avìo ricevù për Natal? I j’era pròpi contenta: i podìa vanté na fila così longa ëd bej regaj che, pròpi, i j’era sicura ëd feme onor. Im fasìa, ant la ment, tut l’elench ëd le dësmore, an ordin d’importansa, da la meno gradìa a la pì bela, cola che a l’avrìa dame la sodisfassion pì granda.
«Naturalment – i son dime – i parlerai, për prima còsa, ëd cola buvata così… così cita…».
Përtant, quandi ch’a l’é rivaje mè moment, i son aussame an pé e, tuta gongolanta, i l’hai ancaminà:
«Signora Maestra, a me, Gesù Bambino ha portato na buvatin-a da batésim, ant ël portanfan, poi…».
I l’avèissa mai pì dilo! La maestra a l’é scatà, come se a l’avèissa forala na gucia. A l’é vnuva tuta rossa, a l’ha batù le man an sla càtedra e a l’ha crijame:
«Mirella, quante volte ho detto e ripetuto che dovete sempre parlare in italiano? L’italiano è la nostra madre lingua! Il… vostro dialetto è solo indice di ignoranza e maleducazione! Si dice: una bambolina nel cuscino! Siedi!». E a l’é passà a interoghé mia compagna ‘d banch.
Che mortificassion! Mach nen i l’avìa nen podù glorieme ëd tuti ij mè regaj, e sòn a l’era ‘l meno, ma i j’era pijame na rusada, la prima an tuta mia cariera dë scolera. Che magon!
I l’hai piorà dòpo, a ca, an mia stansia. Umiliassion, dispet, ël pensé che mia famija a parlava ant la manera sbalià… tut am fasla sangiuté, angrignà ant ël mè cantonin. Nòno, da soa stansia, a dev avèjme sentù, përchè tut ant un moment i son trovame an brass a chiel, a conteje tut… tut…
«A l’ha dime che i soma ‘d maleducà!… A l’ha dime che i soma d’ignorant… Che i soma nen bon a parlé coma ch’as dev… che i parloma an dialèt!…».
«Ciuto, ciuto, pocionin! Sta brava na minuta. Suv-te le lerme, sù, parèj! Piora nen. E scota: it arcòrde nen, tut lòn che i l’hai contate, dël piemontèis e dël dialèt toscan?».
«Si, Nòno, ma…».
«Ecco, noi i parlavo nòstra lenga piemontèisa prima che l’Italia a fussa fàita. It vëdde, l’italian a l’é peui mach un dialèt, col toscan. Lagiù, a l’han sempre parlà parèj, così come noi i l’oma sempre parlà piemontèis. Peui për contenté tuti, a l’han sernù ‘l toscan come lenga nassional. Ti, it deve amprende bin tute e doe le lenghe, për esse na bon-a italian-a coma ch’a veul lë stat, e na bon-a piemontèisa, coma ch’a veul nòstr cheur!».
«… Ma Nòno, mi i leso e i scrivo an italian! Ël piemontèis mi, i l’hai mai lesulo!».
E Nòno a l’ha pijà coj feuj ëd quaderno, che tante vòlte i l’avìa sercà ‘d comprende, sensa mai ess-ne bon-a, e a l’ha ancaminà a lese… Armonìe dosse a sgorgavo da sota coj barbis gris-fer, ij vers a së sgranavo un darera a l’àutr, con na musicalità vibranta, e la vos a seguìa ‘l ritm e mi, scotand e lesend ansema, i capìa, i capìa përchè cola, a l’era la lenga che tuti a parlavo an famija, e i l’hai ambrassà Nòno fòrt fòrt…
«Nòno, se ti i të scrive parej e mi i të scoto, i leso e i capisso, come ch’a fan, a dine che i soma d’ignorant?».
Mirella Levo Gatti
(Ij Brandé, Armanach ëd Poesìa Piemontèisa 1992)