Mandé anans le lenghe për guerneje
«[Art.] 3. Tutti i cittadini hanno pari dignità sociale e sono eguali davanti alla legge, senza distinzione (…) di lingua (…). [Art.] 6. La Repubblica tutela con apposite norme le minoranze linguistiche.» Parèj la costitussion an vigor an Italia dal 1948. Ma la part pì granda dle minoranse lenghìstiche stòriche dl’Italia a l’ha dovù speté la lej 482/99, antitolà: «Norme in materia di tutela delle minoranze linguistiche storiche». L’arvista dl’Istitut ladin Micurà de Rü ant ël Tirol dël sud a l’ha pena publicà un coment motobin crìtich ëd cola lej, scrivù dal lenghista Fiorenzo Toso (Università ’d Sàssari/Sardegna) [1]. Scasi tute le crìtiche dl’autor a son giuste; a vala la pen-a d’esaminene na part për peui definì la posission dël piemontèis.
La lista incompleta dla lej
L’art. 2 dla lej a dis: «In applicazione dell’art. 6 della Costituzione e in armonia con i principi generali stabiliti dagli organi europei e internazionali, la Repubblica tutela la lingua e la cultura delle popolazioni albanesi, catalane, germaniche, greche, slovene e croate e di quelle parlanti il francese, il franco-provenzale, il friulano, il ladino, l’occitano e il sardo». Costa lista a fà sogession; ma Toso a mostra ch’a manco almen tre lenghe. La prima a l’é cola dij «ròm» o sìngher ch’a ven da l’India; Toso a scriv: «[Quei dialetti sono] esclusi in base al discutibile principio, come tale censurato più volte dalle istituzioni europee, dell’assenza di un carattere “territoriale” nell’impianto storico della minoranza, (…) indipendentemente dalla sua permanenza nel territorio nazionale da oltre seicento anni» (p. 197). L’autor a mansion-a peui ij dialet ëd rèis cisalpin-a portà an Sicilia dai rè norman ant ël Dosent e peui da Rico II (1194-1250). Ma bele ës lenghista ’d Sàssari a fà part ëd na minoransa ignorà da la lej 482/1999 e ch’ij perì ’d dialetologìa italian-a a conòsso bin. As trata dj’ansidit Tabarchin, emigrà da Génova an Tunisìa ant ël Singhsent e ciamà dai rè piemontèis ant ël Setsent a j’ìsole ’d S. Pietro e S. Antioco davzin a la Sardegna dël sudoest (ancheuj provincia ’d Carbonia-Iglesias). Ij Tabarchin, dësmentià da Roma, a son ëstàit bon ëd giutesse për sò cont: «La codificazione della grafia e della grammatica si è svolta tra l’ottobre e il dicembre 2001 e l’ottobre e il dicembre 2002, attraverso una serie di incontri pubblici promossi dal Consorzio delle Scuole Carlofortine, nel quadro di affollate e colorite assemblee durante le quali (…) decine di insegnanti, poeti, cantanti, cultori e semplici cittadini hanno discusso e approvato le regole della grafia e contribuito a fissare quelle grammaticali sulla base di criteri di massima semplificazione, massima aderenza all’uso e massimo rispetto della varietà interna. Da questa esperienza è andata perfezionandosi la prassi didattica degli insegnanti locali, che hanno prodotto col determinante contributo dei bambini coinvolti, i due libri di testo e una serie di altri materiali oggi utilizzati» (p. 177, nòta 13). Le doe comun-e tabarchin-e a conto ansema pen-a 10.000 abitant.
Ij fastudi dla Sardegna
Cò ant l’ìsola ’d Sardegna (pen-a 1,7 milion ab.), ant la provincia ’d Sàssari, na comun-a ha mantnù l’us ëd na lenga portà da n’imigrassion veja ’d vàire sécoj. Antorn ël 1350, ël rè catalan a l’ha ciamà ’d gent catalan-a a sté ant la sità d’Alghero/L’Alguer, an sla riva ’d ponent ëd l’ìsola. Ancheuj a vivo là pen-a 40.000 përson-e; tante a son superbie ’d soa lenga. Scond n’arserca dël 2006 «in tutte le aree linguistiche dell’isola, dichiarava di saper parlare una qualche varietà locale il 68,3 % degli intervistati» (p. 171). Lolì a sarìa na bon-a premëssa se, gavand ël catalan e ’l tabarchin, a-i fussa na lenga stàndard sarda pitòst omogenia con ëd sécoj ëd tradission leteraria. Ma la situassion a l’é motobin diversa; ël dialet ëd Sàssari, coj ëd le province sentraj e col d’Iglesias as dësserno tant j’un da j’àutër, e a fà temp che la lenga ’d tuti a l’é strangera – ël catalan prima, peui lë spagneul, da l’Eutsent l’italian. A-i é gnun ëstàndard sard, gnanca djë stàndard locaj coma dai Retoladin dij Grison; la gent a conòss mach la scòla italian-a, e l’us dij dialet as perd com ant ël rest ëd l’Italia. Na promossion giudissiosa e democràtica a podrìa fondesse an su ’d comunità teritoriaj ch’a vorèisso fé vive soa varietà lenghìstica coma stàndard. La burocrassìa dl’isola nopà a veul buté an pràtica a la létera le disposission baravantan-e dla lej 482: a-i sarìa na lenga (stàndard) sarda e mach un-a (art. 2), «è previsto» sò us «nelle scuole elementari e nelle scuole secondarie di primo grado (…) come strumento di insegnamento» (art. 4) e’dcò ant ij consèj comunaj, provinsiaj, regionaj e dle comunità ’d montagna (art. 7) e ant j’aministrassion comunaj (art. 8). A Càgliari, capital ëd l’ìsola, a l’han për lòn nonsià l’elaborassion ëd na «limba sarda comuna» fondà an sij divers tip dialetaj; ma la gend ëd l’ìsola a sara-ne bon-a ’d sente coma soa na creassion artifissial parèj?
La varietà tradissional ëd l’Àustria imperial
Le mzure a favor ëd le minoranse lenghìstiche a mostro che ’l drit pùblich italian a supon për ognidun-a na lenga stàndard. N’enciclopedìa giurìdica italian-a dël 1993, donca prima ’d la lej 482, a definìa le minoranse lenghìstiche parèj: «Formazioni sociali costituite da soggetti che hanno in comune una lingua differente da quella dello stato d’appartenenza e alle quali l’ordinamento riconosce interessi meritevoli di particolare tutela giuridica (…). In Italia tutto il sistema posto a tutela delle minoranze è imperniato sull’art. 6 cost[ituzione]. In particolare, la tutela riguarda la possibilità di usare la lingua minoritaria nei rapporti con le strutture politiche, oltre ad attività di rilievo quali l’istruzione (…). L’istituzione del bilinguismo rappresenta la più ampia garanzia per i gruppi minoritari. In Italia trovano in vario grado tutela le minoranze tedesche (Trentino-Alto Adige, Trento e Bolzano), francese (Valle d’Aosta), ladina (Alto Adige), sloveno (Gorizia e Trieste)» [2]. La tùa dël fransèis ant la Val d’Osta a l’ha fàit cileca, përché la lenga gënita a l’é pa vreman ël fransèis, ma l’ansidit franch-provensal che la lej 482 a registra coma na lenga për sò cont.
Ël teritòri dj’àutre quat province elencà da l’enciclopedìa a fasìo part fin al 1919 ëd l’Àustria, andova che la costitussion dël 1867 (art. 19) a disìa (i traduvo): «Tuti ij pòpoj ëd l’imperi a son parificà. Ognidun a l’ha ’l drit sacrà’d guerné e coltivé soa particolarità e soa lenga. Lë stat a arconòss la parità ’d tute le lenghe tradissionaj ant la scòla, l’aministrassion e la vita pùblica». L’imperi a tratava ’l ladin dolomitan parèj d’un dialet italian; a l’é për lòn che l’italian a l’era la lenga dle scòle ant le valade ladin-e tirolèise. Ël ladin ancheuj a l’é arconossù coma lenga.
La varietà stabilìa da la costitussion imperial dël 1867 a viv ancora ant ij teritòri ardità da l’Àustria, ma con l’aversion nassionalìstica italian-a për jë Slav dël mesdì, bele che la Slovenia a arconòss soa minoransa italian-a e a fà part, dal 2004, ëd l’Union Europea ansema con l’Italia.
Imponù ël toscan
Lë studi ’d Toso a cissa a na domanda fondamental che chiel a fà nen, ma ch’a risulta da le mancanse che chiel a spica. Considerand qualsëssìa lenga d’Italia, vàire a dev dëstachesse dal toscan për definì na minoransa lenghìstica? Toso a sita (p. 168, nòta 3) na domanda retòrica che ’l romanista Lorenzo Renzi (Università ‘d Padoa) a fasìa ant ël 1975 e ch’a resta atual fin al di d’ancheuj: «Dire (…) che il sardo è una lingua, per poi doversi trovare a non saper rispondere che cos’è il lucano o il bergamasco». Ël lucan a l’è ’l dialet ëd jë zòne ’d confin fra Calabria e Basilicata; a l’é motobin pì lontan da l’italian che lë spagneul dal portugalèis – lolì scond ël famos dialetòlogh G. B. Pellegrini. Ma a-i é-ne na minoransa lenghìstica lucan-a o bërgamasca? Lolì a podrìa esse, ma ancheuj a venta rësponde ch’a-i é nen, përché a-i é gnun ëstìmol ëd coj dialet vers lë statut ëd lenga stàndard. J’antich a disìo: «Aut progredi, aut regredi». Na lenga ch’as manda nen anans a cala; a l’é parèj për ëscasi tuti ij dialet d’Italia.
Scasi tuti, ma nen tuti. Ant ël 1986 e torna ’l 1991 a l’é surtì lë studi d’un Talian con rèis napolitan-e e ’d na Catalan-a an sle lenghe e ij dialet d’Italia [3]. L’achit a l’é ’d Rafael Castellanos, gia coautor d’un bon vocabolari catalan-fransèis e fransèis-catalan; tra l’àutr a scriv: «La crítica del procés d’unificació d’Itàlia és una de les parts més interessants i suggeridores del llibre. Ens mostra che l’adopció del toscà com a llengua “nacional” no és fruit d’un procés natural, sinó d’una imposició (…). Avui dia, cap lingüista posa en dubte que (…) el sard i l’occità (…) són llengües diferents de l’italià (toscà), però per què el piemontès, per exemple, no es considera una llengua?» (pp. 6-7). Lë studi a rëspond: «Aquesta minoria reconeguda pel Consell d’Europa (…) amb els seus tres milions i mig de parlants (…) mostra els senyals d’un cert dinamisme intern: diaris i revistes, publicació de llibres de narrativa i producció de manuals per a les escoles, una presència, encara que força limitada, en ràdios i televisions regionals. Al Piemont, entre altres coses, ha estat posat en marxa en una televisió privada un programa experimental per a l’ensenyament de l’idioma piemontès, programa dirigit principalment als immigrants, nombrosos sobretot a l’àrea torinesa» (p. 132).
Ij Piemontèis as lasso pa «dësmentié»
Toso a mension-a vàire vire ’l piemontèis, ma a dis mai gnente ’d soa importansa. Ës romanista a dovrìa pura conòsse ’l baron ëd vocabolari, gramàtiche, document didàtich e d’àutre publicassion ch’as treuvo an lenga piemontèisa. Con na lista unitaria ’d criteri lenghìstich varià as peulo mzuré le distanse fra ’l piemontèis da na part e ’l catalan, ël fransèis o l’italian da l’àutra. Ste distanse a son ëd 32, 30 e 26 pont; lolì a veul di che ’l piemontèis as dëstaca da l’italian ëscasi tant che dal catalan e dal fransèis [4]. An dzèmbër 2008 a Turin a son ëstàit publicà ij risultà ’d n’ancesta fàita da l’Istitut regional d’arserca econòmica e sossial (Ires), an cooperassion con l’università, an sl’us ëd le lenghe ant la region Piemont (4,4 milion ab. ant ël 2007). Costa, a levant e sudest, a comprend ëd zòne andova ch’as parla nen piemontèis, ma dialet lombard, emilian o genovèis. Dal sondagi a arzulta pura che 2 milion a parlo piemontèis e 3,14 milion a lo capisso. Gia ’l 14 d’otóber 2008 Mirella Giaj, senatriss dj’Italian emigrà, a l’ha presentà na propòsta për gionté ’l piemontèis a la lista dl’art. 2. dla lej 482, propòsta elaborada da «Gioventura Piemontèisa» e sotsignà da d’àutri des senator, tra l’àutr doi Sudtirolèis. As trata «mach» dë slarghé a la comunità ’d lenga piemontèisa la tùa che la lej a eufr a soe «minoranze linguistiche». Ma a smija scasi n’umiliassion ëd ciamé «minoransa» un pòpol ëd milion. La lej dlë stat lìber ëd Sassònia (4,2 milion ab.) an Germania a ciama «Volk» («pòpol») ël compless ëstòrich dij sò 40.000 sitadin ëd lenga sòraba. Lë scritor toscan con rèis alman-e Curzio Malaparte (1898-1957) a dëscriv parèj soa vision dël Piemont ch’a cala: «Vedi il Piemonte antico, austero, testardo, probo, duro, sgretolarsi a poco a poco, scivolare in quella cosa molle e confusa che è l’Italia, diventare Italia. Tragedia, direbbe Leopardi, pateticissima, (…) di un popolo che affonda nelle sabbie mobili, (…) e ormai ha già l’Italia alla bocca, e tra poco l’avrà fin sopra ai capelli» [5]. Ma «Gioventura Piemontèisa», la senatris Giaj e ij sò des colega a veulo confuté le professìe ’d decadensa; a l’han ëscotà la vos ëd la cossiensa nopà ’d cola dij partì italian.
Guiu Sobiela-Caanitz
Gioventura Piemontèisa, n. 4/2009
1) Fiorenzo Toso, Alcuni episodi di applicazione delle norme di tutela delle minoranze linguistiche in Italia, an: «Ladinia XXXII». Istitut ladin Micurà de Rü, 39030 San Martin de Tor (ISSN 1124-1004) 2008, pp. 165-222.
2) Enciclopedia Garzanti del diritto. Milan (Garzanti) 1993, p. 767, vos «Minoranze linguistiche».
3) Rolando del Guerra e Genoveva Gómez, Llengua, dialecte, nació, ètnia. Sconda edission. Barcelona (La Magrana, ISBN 84-7410-520-X) 1991.
4) Guiu Sobiela-Caanitz, La përsonalità dla lenga piemontèisa, an: «At dël 3s Rëscontr antërnassional dë studi an sla lenga e la literatura piemontèisa, Alba, 10-11 magg 1986». Alba (Famija Albèisa) 1987, pp. 19-29.
5) Enrico Falqui (ed.), Curzio Malaparte: Benedetti Italiani. Firense (Vallecchi) 1961, p. 89.