«Un monstre sacré de la poésie»
A l’é la vos che ‘d pì as dëstaca dal criteri tradissional e dominant ëd la poesìa piemontèisa. Na vos decisament e diversament neuva.
A më smija, donca, pì che mai antajà la definission che l’Académich ëd Fransa Jean Cocteau a l’ha vorsù esprime ant ij riguard ëd Luigi Olivero, quand che a l’ha scrivù che «Olivero est un monstre sacré de la poésie».
An efet soa originalità «autèntica, viva e vital» a l’ha dàit vita «a na poesìa neuva e sincera, ant la forma e ant la sostansa, anche se an certi sò ategiament, necessariament polémich, a peussa urté coj che a rivo nen a penetrela e a sentje, sota le aparense esterior, bate ‘l sangh ëd la vita che a jë scor fogosa, ma san-a» (Pinin Pacòt – Ij Brandé – Giornal ëd Poesìa Piemontèisa – N. 151 dël 15-2-1952).
Giornalista e scritor professionista, soa vita aventurosa – che a l’ha portalo, coma invià special, a travërsé ‘l mond an longh e an largh, an pas e an guèra, an disdeut nassion ëd tre continent – nen mach a l’ha nen dëstornalo da le stra impegnà dla poesìa, ma a l’ha contribuì a anrichì sò spìrit a fé fiorì an novità sò estr e soa fantasìa.
A l’avìa ancora nen vint ani quand che già a colaborava a Turin a La Stampa e a la Stampa Sera e sùbit dòp a le famose arviste Le Grandi Firme e Il Dramma.
Dòp d’esse stàit, a Venessia, condiretor dël Gazzettino Illustrato, a l’é passà a la redassion ëd Londra dël Giornale d’Italia, peui a Paris redator ëd l’Italie Nouvelle e corispondent ëd la Gazzetta del Popolo, Il Giornale di Genova, La Tribuna; a Algeri, redator ëd Numidia e dla Dépèche Algérienne; a Madrid ëd Fotos e Marca; a Roma cap servissi éster dël Messaggero colegà con ël Secolo XIX ëd Genova, e peui Il Popolo. Corispondent da l’éstero dël Resto del Carlino ‘d Bològna, dël Giornale di Sicilia ‘d Palermo, dël Momento, Il Paese e d’àutri giornaj ëd Roma, a l’é corispondent roman e giornalista parlamentar ëd L’Italia, The Italian Daily News, oltre che dla Radio K. D. I. A. ‘d San Francisco (Calif. USA).
Decorà ‘d midaja d’òr al mérit da l’Associassion ëd la Stampa roman-a për ij sò 50 ani ëd continua profession giornalìstica an Italia e fòra, a l’ha colaborà e a séguita a colaboré a tanti fra ij giornaj e j’arivste pì avosà d’Italia e ‘d tut ël mond.
Crìtich leterari, artìstich, teatral e cinematogràfich, a l’ha scrivù an su La Fiera Letteraria, L’Italia che scrive, Persona, Oggi, L’Illustrazione del Popolo, La Carovana, Il Mattino Illustrato, e v.f. A l’ha scrivù ‘d test për mùsica, për la discogràfica, për ël teatro, për la radiotelevision.
Un-a ‘d soe euvre pì importante, pressiose, eclatante a l’é Ël Tòr – Arvista lìbera dij Piemontèis – che chiel a l’ha fondà e dirigiù dal 1945 al 1949. N’arvista leteraria viva, svicia e batajera, rica ‘d test crìtich, leterari, poétich dij mej ëscritor e studios ëd l’época. Ël Tòr a resta sicurament un riferiment important ëd la stòria leteraria dël Neuvsent piemontèis. A costa arvista a l’ha fàit séguit con Il Garibaldi e con La fiera Dialettale, periòdich poliregionaj.
N’àutra euvra importanta dlë studios a l’é cola nassùa da l’arserca, lë studi crìtich e la ritrascrission an grafìa moderna dle Canzoni Piemontesi (ëdcò ‘d cole inédite) dël prim clàssich ëd la leteratura piemontèisa, P. Ignazio Isler.
La pì gran part dij sò scrit ëd sagìstica, ëd costum, ëd reportage an viva pròsa italian-a a son ëstàit voltà e publicà con bel sucess an diverse lenghe forostere; l’istess sucess tocà a soe tradussion an italian e an piemontèis ëd vàire autor forosté.
A l’é lòn che a ven a confërmene la vastità ‘d soa coltura, la richëssa e la vërsatilità dlë scritor Luigi Olivero.
Dit ëd lë scritor an lenga italian-a e parlà dlë studios, i chërdo ‘d fortì che Luigi Olivero – poeta an lenga piemontèisa, për soa sernia d’amor e ‘d passion – a l’ha esprimù e a séguita a esprime na poesìa che, superand ij confin regionaj e nassionaj, a cheuj n’interesse intërnassional, grassei a studi ermenéutich e a vajante tradussion ëd brav poeta d’Euròpa.
A val sì, an propòsit, arpete quàich giudissi dla crìtica europea.
Ël tedesch O. Müller a lo definiss: «Un imparegiàbil epìgon modern dj’antich lìrich dionisìach e òrfich ëd l’antica Grecia»; mentre lë svìsser F. Evald a lo dis «Un pagan sanguin e tut esuberant con ëd feu improvis ëd misticism foà»; che a ven a arpete lòn che a l’ha scrit ël fransèis S. de Bressieux confërmand l’Olivero: «Un conturbant, panteìstich, mùsich fàun cristian».
L’inglèis Ch. Morgan a lo definiss: «Un imprevedìbil, temerari astronàuta dël seugn»; ël belga S. Blavier: «Un temperament ëstrarich ëd nuanse dai milarifless cangiant e d’impreviste complessità poétiche»; lë spagneul Eugeni D’Ors: «Ël Tòtem dël Tàur»; ël danèis Knud Ferlov: «Un clàssich e ansema romanticìssim faulista còsmich, sempre an bìlich tra ‘l realìstich e ‘l màgich: un estros e armonios proanvod itàlich ëd nòstr Hans Christian Andersen» e, për finì, l’american Ezra Pound (riferendse a la pì completa, incondissionà, splendrienta autenticità d’ispirassion ëd l’Olivero) a scriv: «The Poet N. 1 in the world’s dialectical literature».
Për resté an Italia a basta arcordé lòn che a l’ha afërmà nòstr Cesare Pavese: «Gnun poeta dialetal a l’ha dame con tanta intensità j’emossion che a l’ha arlevame la poesìa piemontèisa ‘d Luigi Olivero. Ël dualism dialèt-lenga a l’ha pì gnun sns quand la paròla a diventa sturment d’espression eletrisà da le scàriche violente d’un realism lìrch così splendrient».
Nino Costa a l’ha scrivù che: «Olivero a l’é la vos pì vigorosament rapresentativa dla neuva poesìa piemontèisa… Chiel a rapresenta, ant ël mond ëd la poesìa piemontèisa, la novità».
«An chiel a-i é – a dis Pinin Pacòt – ël poeta dla tèra, andoa chiel a fonga soe rèis d’òm con n’anvìa vegetal; a-i é an chiel ël poeta dl’amor che chiel a canta ‘d vòlte con n’ìmpit sërvaj, ëd vòlte fin-a con tute ste manere ansema; e an chiel a-i é ‘l poeta dl’aventura, che a seurt fòra, nen për ëstrachità dle còse ‘d tuti ij di, ma përchè a l’é tirà, ciamà dal miragi lontan andoa ij seugn a aquisto na pì vasta e pì vera realtà, cola dla fantasìa.
E a l’é nen che chiel a arciama d’àutri poeta, coma Rimbaud e coma Garcia Lorca, che chiel a preferiss e che a-j son congeniaj, ma ij sò vers, che ‘d vòlte a l’han l’istessa metàlica arsonansa, a nasso da n’autèntica originalità interior, a la qual l’istessa asprëssa dël lengagi, neuv a soe ardìe esperiense poétiche, e eufr në strument d’una fòrsa pì robusta e vèrgin…».
Pressiosa testimoniansa dle tante euvre poétiche ‘d Luigi Olivero a l’é ‘l volum Ij Faunèt – Les petits Faunes dël 1955 (tre edission ant un ann), che a cheuj na sernia ‘d poesìe gavà da Pomin d’amor (1924-1929), Mistà pagan-e (1930-1938), Poema dl’élica (1939), Sent poesìe (1942), Ël Diauleri (1940-1944), Cantaran-e (1946), Tòrce a vent (1947-1950), Cant dël Gal (1951). Cinciribìscole (1952), e v.f.
J’àutre soe euvre a son Roma andalusa dël 1945 (con Epistula exordii ‘d Gabriellino D’Annunzio), Reverie (1953-1959), Epicedion dij mè dódes gat mòrt (1959), Rondò dle Masche stampà ant ël 1971 e ristampà ant ël 1972, e v.f.
Da arcordé, për sò valor particolar, ëdcò ij tre volum ëd pròse (lìriche e polémiche): Ël sangh dël Tòr, Cartabel e Càuss al vent (1924-1970).
La mej crìtica italian-a a l’ha sotsignà che sensa mai rinunsié ai valor congénit tradissionaj, étich ed estétich ëd soa tèra (an efet a dis bin ël musicista Wolfgang Savallisch che «Qualsëssìa art, an general, a peul nen lassé da part la tradission, ël passà, le soe radis»), Olivero a l’é riussì a impon-e, con dossa violensa, a la poesìa piemontèisa, le tre nòte predominante d’ancheuj, nòte che prima a j’ero stàite completament dësmentià: visadì cole dël nomadism infrenàbil, cola dl’universalism suprem e cola dlë spìrit d’aventura ultraesistensialista, antendùa coma “epifanìa angélica làica”.
An sostansa l’Olivero a l’ha sintonisà decisament la poesis demopsicològica subalpin-a con nòstr temp an continua, cangiant, vertiginosa evolussion an mila forme.
An definitiva as peul bin condivide lòn che la Flora Santucci a fortiss su n’arvista intërnassional an disend che «as podrìa nche storicisé fenomenologicament ël concet che an Olivero as peussa arconòsse la tìpica projession alfierian-a dël setsent, cola dël “fiero allobrogo, cittadino del mondo avantilettera” (…): combin che a sia continuament anvestì dal brusor ëd la nostalgìa për soa cita patria».
A venta, a la fin, gionté che l’arversament irònich, psicològich e ‘d sostansa, che l’ìmpit ëd Luigi Olivero as propon a chiel midem, a j’arson-a andrinta e a concor a creé, anche formalment, una dinàmica poética dirompent.
A l’é an costa dinàmica inchieta che a ven manifestandse soa “poética dla paròla” squasi coma espression visiva ëd sò ferment interior: espression che a eclata una prepotensa stilìstica che a caraterisa soa fòrta përsonalità egocèntrica. Sla verità ëd lòn che a l’ha sentensià Otto Weininger, che «ël màssim individualism a l’é ‘l pì grand universalism», as peul conclude che, forse, pròpi an cost sogetivism fërmiolant e inchiet a stà l’art original e poética neuva ‘d Luigi Olivero.
«La poesia piemontese di Olivero (…) non ha nulla di dialettale nel senso logoro e convenzionale del termine».
Ada Negri
«Luigi Olivero – che l’ambient leterari piemontèis a consìdera coma L’enfant terrible ëd la neuva poesìa subalpin-a – a l’é vreman ël poeta che, ant soa celest anarchìa, a canta për noi (…) la gioventù, l’eterna gioventù d’un pòpol rudi e guerié, che a l’ha sempe savù esse lìber. An efet a-i é n’atmosfera ‘d libertà che a s’aussa da soa poesìa. Tute le nuanse d’un temperament a vibro ant ij sò vers, ma sèmper an su na nòta lìbera, përsonal, original. Da lì un’art incomparàbil…» .
Alex Alexis
Luis Olivé a l’ha scrivù ‘d lìber an italian, anglèis, alman. Soa euvra poética piemontèisa a l’é costituìa dai volum Sent Poesìe (1942), Roma Andalusa (1947), Steilin-e (con mùsiche ‘d Vincens Davico, 1948), Àlbum dij seugn (con mùsiche d’Alfred Nicòla, 1954), Les petits Faunes / Ij faunèt (1955), Reverìe (1953-1959), Rondò dle Masche (1971) e Romanzìe (1983).
► Sit an su Luis Olivé
► Giovanni Delfino, Luigi Armando Olivero e il “Futurismo”
► Goyesca
► Éros
► Ël Tòr e la Cros
► Piemont
► Cantada dle mare montagne