Tavo Burat | Musicalbrandé N. 89 | Mars 1981
La poesìa ‘d Rico a l’é stàita apressià com as dev dai presentator dij sò lìber: Corrado Corradino (Griòte, 1906), Guido Marangoni (Fròle… Frolon…, 1925) e Saverio Fino, autor ëd l’achit ëd l’ùltim lìber (More, 1928) doa as treuvo, con na sernia dj’àutri doi volum, ëdcò le poesìe dle prime doe plaquettes: Mè fieul – impression e macëtte (1890) e Sonèt… alégher (A l’ansëgna dël Birichin, 1891 e peui, an sconda edission, 1903.
Ij “Brandé” a L’han pro renduje omagi, con Walter Agostini (La poesìa ‘d Rico, n.r 106, 1951) e Pinin Pacòt (Rico – palinodìa, n.r 187, 1954). Ant la prima serie (1927) dij “Brandé” an doi artìcoj (n.r 3 e n.r 5), nòstr magister, tut ciapà da la bela bataja për liberé la poesìa piemontèisa dal bosset ëd manera, e arlamé soe vele al vent (na frisa dë Sturm und Drang, ansoma…) për arambé la rivera dla lìrica, a strompa, con ël géner car a Rico, ëdcò ij vers dël poeta dle More pen-a smonùe da le giojere dij libré. Ma Rico, da col gentilòm ch’a l’era, nopà ‘d pijessla (e, belavans, ij Brandé a dovìo peui patì vàire abandon ëd “coi ch’a s’ofendo”!) a manda le des lire dl’abonament sostenitor con un bijet pontù, ma grassios, ëd coment al leturil ëd Pacòt («Stroncatura, ma garbata; garbata, ma stroncatura. Il meno ch’io possa farle è di mandarle l’abbonamento. Cordialmente. Rico»). Scasi vint agn apress la mòrt dël poeta, ant ël 1954, Pacòt a torna a Rico con n’àutr cheur e d’àutri euj, e a-i dà l’onor ch’a-i ven. A l’é franch cost’artreta tocanta ‘d Pacòt ch’a l’ha cissame a lese Rico e a l’ha mostrame a vorèj-je bin.
Walter Agostini a l’avìa furnì sò bel tòch sël poeta parèj: «I savrìa nen còsa dive dla vita ‘d Leone Fino; i peuss tut al pì riporté l’epitafi che chiel, modest e spiritos come sempre, a l’era scrivusse: “Mezzo poeta e mezzo ragioniere: / non fu né l’un né l’altro. Miserere». Noi i podoma dì che poeta a l’é stalo; ragionié peui… am anteressa nen. Leone Fino, ch’a l’era nà a Turin ant ël 1861, a l’é mancà ‘l 16 ëd mars 1935». Lò che, për na biografìa, a l’é nen assé… e antlora i son butame a l’arserca, slargandla a la famija, a coj cit ch’a son dventà ‘dcò lor nòstri amis për la poesìa dël pare, e che i regretava d’avèj përdù.
* * *
Leone Fino a l’era nà ant ël 1861, da Gioann e da Ana Vòla; ma la famija, coma tuti ij Fino (1), a vnisìa da le valade ‘d Lans. Coma për n’artorn a l’adoss, chiel as catrà na cassinòta, la Rivalta, a la Vnera («Vnera tranquila, e frësca, / e solitaria! / Mi ‘t veuj na ben, na ben ch’i sai nen dite…» da Salut a la Vnera, Fròle… Frolon), na borgà a doi km da Viù (anté ancheuj a farìo bin a ‘rcordelo, con ël nòm a na stra, o na lòsa su soa veja cassin-a, doa chiel soens a andasìa a scoté la canson dla Stura
«Tut silensio, d’antorn. Lagiù la Stura, / stërmà da j’erbo, a canta soa canson / ch’a son-a fòrt, sonora, ant l’aria pura… / Cala già ‘l sol, as sento ij prim frisson / dla sèira: e la valada as fà pì scura…», Sèira an montagna, da More.
Ël papà ‘d Leone, Gioann, a l’era ‘n vér përsonagi. Àut, maestos, con na gran barba, a smijava a ‘n rè pastor. E, an efet, chiel con ij rè a l’era ‘d famija! A l’avìa virà për ël mond, e a l’era dventà òm ëd fiusa, mèistr ëd ca, ëd Medeo ‘d Savòja duca d’Osta, peui, dal 1870 al 1873, re dë Spagna.
Cost-sì, pa vàire faità a j’afé ‘d comersi, quand ch’a surtìa da n’obergi o da na botega, a-j fasìa sèmper con Gioann Fino: “Cavajer, ch’a-i pensa chiel!” (2). Finì sò servissi al rè, chiel a finiss ij sò ùltim agn a la Vnera. Leone a l’ha donca avù antëca la scòla për esse anlevà da gentilòm; magìster sò pare, costumà a traté con rè e prinsi; në stil ch’a l’ha rëspirà fin-a da cit, e ch’a l’ha falo òm generos, con deuit, da grand ësgnor.
Leone a studia da ragionié (na profession sernùa da vàire poeta piemontèis modern!), ma as passion-a a le litre italian-e e strangere, fasend ëdcò ‘d tradussion da E. Heine (v. la plaquette Mè fieul: da le poesìe postume e dal Lazarus; e an More: A j’àngej). A l’é ant ël vir dij giovo giornalista piemontèis, a varda a Enrico Augusto Berta, diretor dla “Gazzetta del Popolo della Domenica”, com a sò «papalòto spiritual» (v. la dédica an Griòte) e a l’é un dij pì ativ colaborador dël Birichin. As maria con Adele Accattino (che ant soe poesìe a ciama “Nina”), soa «fomnin-a, ch’a peul nen seufre ij vers piemontèis» (dédica ‘d Nòsse d’argent, an Griòte): un destin ch’a riva ‘dcò a d’àiti pòver poeta piemontèis…
Ant ël 1888 a-i nass ël fieul Enrico, Rico… ch’a l’ha fàit nasse ël poeta piemontèis e a l’ha daie ‘n nòm! Scasi n’idèja da “canson busiarda”, da mond a l’ambors, poeticament fiamenga. A-i seurt antlora la prima plaquette, stampà da l’editris Origlia (via Garibaldi, 18). An coj agn, ël rag. Leone, che giumai i ciamroma Rico (pare), a intra ant l’aministrassion dle ofissin-e Michele Ansaldi doa as fan torni paralleli a mano – meccanica di precisione – ruote dentate, an cors Stupinis 65 (coma i lesoma sël “verso” d’un papé dovrà da Rico për ëscrive na soa poesìa); n’asienda motobin amportanta, che ant la prima guèra a fabricava fin-a ij canon. La fonderìa e ‘l travaj ‘d fàbrica, a saran l’ispirassion për poesìe (an Griòte) sla vita dj’ovrié; vers pa tant arcordà përchè Rico a l’é, an general, pensà pitòst coma ‘l poeta dla famija e dle macëtte turinèise. Nopà an costi vers, se nen la poesìa d’arvira d’un Luis Valsoano, che ant le ofissin-e a travajava, i trovoma ‘d frisson… la testimoniansa dla sensibilità ch’a possava dë student e dë scritor sle posission dël sossialism umanitari.
«Le stra dël borgh son pien-e d’ovrié / ch’a speto ‘n bòt e mes, e ‘l son dla ciòca, / për ritorné a le fòrge, a travajé. / L’han ‘d face nèire, spòrche dal carbon: / giache e braje striplà, ch’a van a tòch… / a smijo l’esèrcit dla disperassion».
E sempe an sa poesìa (Paper-Hunt, da Griòte), dòp che «doi giovnòt a caval, con ël frach ross, / e ‘n mes a lor na Sgnora, a ven-o ‘n sà», «traversand a la corsa, indiferent, / cost furmijé nèir ch’a bogia, ch’as desvija», an mes a j’insolense, a la fin: «a pòch a pòch cole doi nòte rosse / për lor as cambio ant na vision afrosa, / na vision color ross, color dël sangh…». Paper-Hunt a l’é la “cassa a la volp”: e ant la poesìa, ij cassador, an cors Stupinis, a dvento lor, la volp…
Da ste poesìe d’ispirassion ovriera a nass l’ironìa dël poeta ch’a stà da la part dij pòvr’òm (vëdde Question social, sèmper ant le Griòte dël 1906) . Un Rico tut da dëscheurbe… un poeta dla famija, ma laico, (3) e sensìbil a la protesta ovriera.
Bele ch’a sia stàit anvità da d’àutre gròsse asiende, e ‘dcò da la FIAT, Rico a resta coma factotum a l’Ansaldi fin-a a quand a l’andrà an pension. Con ël fassism, bele sensa, figuré coma n’opositor càud, chiel a pija soe distanse: anans che ‘d na chëstion polìtica, për chiel a l’é n’afé d’educassion e ‘d bon gust; e torna a seurte cola sàtira pontùa dla Question social e ch’a l’ha gnanca risparmià la Ca real (v. Assistend al batésim d’un prinsipin an Griòte; e, pì che tut, Il lutto di Corte, di tre mesi, verrà sospeso per le nozze della principessa Jolanda, an Fròle… Frolon…).
Përparèj ‘dcò Mussolini a l’ha la soa: Rico a àussa ‘l brass për fërmé ‘l tramvaj, ma ‘l condutor a lo pija për un fassista ch’a fà ‘l salut roman, a rëspond e a tira via; e antlora valà la conclusion: «Si, ‘l fascismo, l’é vèra, a serv a tut: / ma dijomla pura (pian, fomse nen sente!) / n’assident e na gheuba al sò salut, / che për fermé ij tranwaj a serv a gnente!» (Stassì i la devo a Mussolini, an Fròle… Frolon…); pì greva ancora a l’é la bòta ch’a-j dà ant la poesìa Un fascista:
«S’am pias fé ‘l rogneur e ‘l prepotent / (Le Guardie regie ansema, al moment bon). / ‘M la gòdo a fé ‘l Cirano, a mostré ij dent, / a fé ‘n pòch, tuti ij di, rrrivolussion!… / Ma ai ross ch’a tiro… ‘d pere (pòvra gent!) / l’é ‘n gust podèj respondje… a colp ëd canon».
E Fròle… Frolon… a maduro tre agn dòp la marcia su Roma…
J’ùltim agn da pensionà Rico a l’ha passaje an via Millaures, 6 (àngol cors Fransa) doa l’avìa catasse doe ca, un-a për chiel e l’àutra për sò fieul, con un bel giardin doa as podìa respiresse «’n pò d’aria pura, e ‘l verd dle piante e ‘l profum dle fior…» «… tra ij violé e ij geranio, le verbene e le reuse…» (Sœur Paule, an More). Chiel a l’era terorisà dla decadensa fìsica, ëd dovèj magara vive fòra ‘d sentiment, vegeté; e a sò médich a-j disia: “Neh, dotor, im arcomand: s’i perdo la cognission, ch’an daga na cita pìlola e ch’a sia finìa! I faso fiusa an chiel…”. Ël médich a-j disìa dë sté tranquil.
Pòver poeta! Ël destin a l’han franch prontaje lò dont chiel a l’avìa tëmma, e ij sò doi ùltim agn a son ëstàit terìbij për n’arterioscleròsi progressiva ch’a l’ha portalo fòra ‘d pianta, e anciodalo a la poltron-a. Mach ël 13 ‘d mars 1935 (nen ël 16) Nosgnor a l’ha daje cola liberassion che chiel a l’avìa ciamà tant prima al dotor.
* * *
«Com a saran për ti, j’onde dla vita, / o mia bela barchëtta campà an mar? / bon vent, bon vent òh mia barchëtta cita! / Ma se ‘l cel as fà brut e l’aria scura / torna sempre con mi, ven al ripar: fà toa casòta, coma ‘n pòrt, sicura…» (Prim pass, IV sonet ëd Mè fieul, ch’i trovoma ‘dcò an Griòte e an More).
Rico (fieul) a dventa grand e gròss, a pija la làurea an siense comersiaj e ant ël 1911 as maria con Anna Maria Giacobino. An-namorà dla val Varàita, a pija na casòta a San Pèire doa a s’artira dal 1940 e a meuir dontrè agn dòp la guèra.
Lidia («Un profum dij tò lavrucio / l’ha ‘l profum dël gelsomin; / l’é na reusa, tò morucio: / son doi more ij bej ojin». Ghiribiss, an Griòte; «E quand ch’i vëddo Lidia ch’as dëmora, / ch’a sàuta, alegra e svicia, tut ël di… / son pì nen bon a rije – e i penso, anlora», Contrast, un dij sonet mej costruì dle Griòte), as maria con ël rag. Tomaso Avandino, ëd na famija bielèisa, ant ël 1914 (v. A mia Lidia, sposa, feuj volant (4); a-i é ancora, a l’ha 93 agn, a l’é svicia e tant grassiosa: a chila e a soa fija, Mirela, i dovoma motobin ëd costa nòta [l’autor a scriv dël 1981, ndr].
Rico e Lidia a l’han daje al poeta tre anvodin: Rirì e Dolino Fino, e Mirella Avandino, che ‘l poeta a l’ha vorsù arcordé an More dedicandje ‘l lìber. An Fròle… Frolon… i trovoma le poesìe për sti cit, ch’a ‘rneuvo ant ël cheur ëd Rico ij sentiment ëd la prima plaquette:
«Quand che mè fieul a l’era come ti, / un bel gognin ardì / quanti sonet, quante canson l’hai faje / che ‘d rime i l’hai trovaje!» (A Rirì),
ma a-i é na gena, coma se ‘l poeta, an soa modestia, a chërda nen al valor ëd soa poesìa e a s’ancalèissa nen ëd fé ancor ëd sonet për dle masnà. tant pì vere, pì vive dij vers…
«mi i sento ch’a val pòch, ogni di ‘d pì, / lòn ch’i l’hai savù dì… – It ses tròp bel, Rirì! ‘t veuj tròpa ben! / ‘d sonet na fas pì nen!» (Rirì); «L’é che për ti, mia fior, la rima a manca…» «… mi i ripensrai për ti / j’incant e ij seugn, profum e melodìe / che l’ànima a sospira – e a sà nen dije: / tut ansema ant un mass, gropà… così! / Che bel sonet për ti, Mirela mia! / sensa rime, ma – forse – poesìa» (A Mirela).
N’àutra vira, l’anvodin a dventa testimòni dl’ùltima anvìa, përchè chiel “a sà”: «Mi veuj ch’am pòrto sì, sla stra dla Pronda / ‘nt ël mè bel Camposanto ‘d Poss-dë Stra…» (Sonet alégher, A Dolino ch’a sà).
Eriberto Fino (Rirì) a l’é mòrt leugn dal Piemont, dontrè agn fà an Canadà, doa a vivìa travajand për la Martini e Rossi, marià ma sensa famija.
Leonardo Fino (Dolino), a San Pèire, doa a l’era tramudassi con sò pare, a l’ha conossù Tina Anghilante e a l’ha mariala; a son andàit a travajé an Svìssera (adess a vivo a Pont-Tresa), doa a l’han avù doi cit: la fija a l’é mòrta ant la tragedia dël Mattmark, anté ch’a l’era andàita con la scòla, an gira, për vëdde ij travaj dël cantié; ël fieul a l’é ant l’Àfrica, doa a viv con soa famija, al servissi dël ters mond.
Mirella Avandino, fija ‘d Lidia ch’a l’ha vorsù deje ‘s nòm franch për onoré la poesìa dla Mireio ‘d Mistral, a s’é mariasse con Monsù Renso Masante. Con la mama Lidia, a vivo tuti tre an via Camburzano 12.
An cors Fransa, a l’àngol con via Millaures 6, la ca dël poeta a l’era stàita vendùa al médich prof. Martini, e peui demolìa, e cola ‘d Rico (fieul) a l’é stàita campà giù da le bombe ‘d sa guèra. Tra ij palass dij neuv condomini a l’é mach restaje un vej pin a arcordé ‘l giardin dël poeta.
(1) Saverio Fino, autor ëd la prefassion ëd “More”, a l’era ‘d n’àutra famija, ma ‘dcò chiel a vnisìa da le valade ‘d Lans.
(2) An famija, as dis ch’a l’era stàit al servissi dël Rè dë Spagna, sensa d’àutre precisassion. Combin ch’a col temp-là ‘d rè dij Spagna a-i n’era pro (Fransesch d’Assisi, òmo dla regin-a Isabela II; ël fieul Alfonso XII; ij don Carlos, pretendent carlista) a n’ësmija che ‘l pì probàbil a fussa franch Medeo ‘d Savòja-Osta che, tramudandse da Turin a Madrid, a sarà pro portasse apress ëd gent ‘d soa fiusa, ëdcò për parleje an piemontèis…
(3) An efet, ant la poesìa ‘d Rico as peul disse ch’a manca l’ispirassion religiosa; na poesìa ‘d Pasqua a l’é ‘n cant ëd primavera e coma tìtol a l’ha mach tre asterisch a triàngol ch’a la dëstaco da la poesìa sël carlevé (p.87 dle Griòte). I soma donca ant la tradission broferian-a, o s’i voroma ancor pì veja, ché ij sentiment religios a s-ciodran peui pì che tut con ël Còsta e con ij Brandé.
(4) R. Gandolfo, ant l’antologìa La letteratura in Piemontese a scriv: «Nel ’14 un opuscolo, “A mia Lidia, sposa,” fuori commercio». An vrità a l’é nen na plaquette, ma mach un feuj volant stampà da Wolf [com a dis giustament la Bibliografia ragionata etc. d’A. e G.R. Clivio (n.r 2184].
◄ Mila agn ëd Literatura Piemontèisa