Pierangelo Manuele
pressident dël Cìvich Museo Naval ëd Carmagnòla
(Gioventura Piemontèisa, dzèmber 1998)
La Marin-a ‘d Savòja tra stòria e art
Un òm con un gran turbant an sla testa së spòrz feura dal bòrd ëd na nav a rem, a ambranca fòrt un naufragà ch’a së sbanata an mes a j’onde e a lo tira feura a salvament. Tut ator a pèrdita d’euj a anfuria na gran bataja naval: ël galere con la cros e cole con la mesalun-a a s’afronto a colp dë spron, mandanda ij seu armà a l’arembagi dël nav nemise an mes al tron dij canon ch’a sparo feu e fiame e na gran fumin-a, ël s-ciopate dj’archibus, ël subié dël flece tiraje da arch e balestre.
Is trovoma nen an mes a j’onde del Mediterani sbatùe dai rem e dai gorgh dij nav ch’a van sota, ma an mes al tranquile montagne ‘d Coni, ant la part pì veja ‘d Demont ant la Val Stura. La sena a l’é mostraja ‘nt una grandiosa pitura ch’a la decòra na muraja ‘nt la gesa dla paròchia ‘d San Donà. Sa pitura la rafigura la bataja ‘d Lépanto che al 7 d’otóber dël 1571 a l’ha segnà la vitòria decisiva dij Cristian contra ij Turch che d’anlora a j’han pì nen fàit pagura cme pruma.
Un’ àutra pitura ‘n sël medésim soget as trovava ‘ncora pì ‘n su, ant la gesa ‘d Vinaj. Purtròp ës travaj ancheuj a-i é pì nen perchè la muraja ch’a la ornava a l’é stà campaja zu. Dj’àutre piture sempe ‘n sël medésim soget as treuvo ancora al di d’ancheuj pì an bass tra ‘l colin- e e ‘l pianure dla provincia ‘d Coni a Carasson ëd Mondvì, ant la gesa ‘d San Gioann e San Vas, a Caraj an cola dl’Assonta, a Salusse an cola ‘d San Gioann Batista e a Bra ant la sacristìa dla gesa ‘d Sant Andrea. Costa-sì a l’é na gran pitura a euli ‘n sla tèlia, ëd sigur ëd Joan Claret, un pitor dij Fiandre ch’a l’ha travajà an tuta la region ëd Coni antor la metà del Sessent. J’àutre piture anvece a son afresch. Col ëd Demont la smija bastansa a la pitura ‘d Bra e anlora as pensa ch’al sia dël medésim autor o dla sò scòla.
La provincia ‘d Coni l’e nen l’ùnica part dël Piemont anté ch’a-i é dël piture dla bataja ‘d Lépanto. Na pitura dla famosa bataja as treuva ‘nt la Basìlica ‘d Bòsch Marengh, riva a Lissandria, pais anté ch’a l’é nassù Antòni Ghisleri, ► Papa Pio V, ch’a l’ha organisà la Lija Santa tra ‘l nassion cristian-e ch’a l’ha portà a la gran vitòria contra ij Turch.
N’àutra pitura tant important as treuva a Casal ant la gesa ‘d San Domìnich. Ancasì dal bande ‘d Biela, a Tolegn, a-i é na pitura ‘nt la gesa parochial.
An general se piture as treuvo ant ël capele dedicaje a la Madòna dël Rosari, përchè a la sò intercession l’é stà atribuìa la gran vitòria. La divossion ëd la Madòna dël Rosari l’é stà cmensaja dal sucessor ëd papa Pio V, e sossì al spiega përchè ‘l piture an general a son nen pròpi dël temp ëd la bataja, ma pitòst dël sécol dòp.
(euli su tèila dël M° Màssim Alfan).
Ij Piemontèis a Lépanto
An tute se piture as vegh la bandiera con la cros argentaja ën camp ross ëd la Capitan-a dij Savòja che a-i é quasi mai ant ël piture pì famose, cole ch’as treuvo ‘n sij lìber dë scòla. Ant ël nòstre piture, anvece, la bandiera ‘d Savòja la spica an mes a tute j’àutre, ël stendard con l’agia imperial ëd la Galera Real ëd Don Gioann d’Àustria, a la bandiera con ël ciav ëd San Pe ‘d Marcantonio Colonna, ch’a l‘era l’amiral del papa, e a cole con ël Lion ëd San March e con la Cros ëd Malta.
Sa presensa an men-a ai temp an quand ël Piemont l’ava ‘n sboch an sël mar e na cita ma combativa Marin-a da uèra ch’a l’ha participà a la bataja ‘d Lépanto con tre galere, la “Capitana”, la “Piemontesa” e la “Margarita”, sota ‘l comand d’►Andrea Provan-a, cont ëd Leynì, amiral d’Emanuel Filibert, Testa ‘d Fer.
La “Capitana”, ch’a l’avìa a bòrd Provan-a, la fasìa part ëd la “bataja”, ël còrp central dël schierament cristian, e a s’é trovasse a combate contra doe nav nemise. Ma lassoma la paròla a l’amiral che, doi di dòp ël combatiment, a l’ha scrivù parèj al Duca: «…noi con la Capitana di vostra Altezza investissimo per proa la terza Galera appresso la Reale de’ Turchi et poi un’altra Galera delle luoro le venne ad investire al luoco dil schiffo, a tal che per un pezzo ne bisognò combatter contra due non senza danno, et perdita di molti uomini da bene, et fra li altri a me toccò un’archibugiata in mezzo della testa, et se bene havevo il mornon forte, la botta fu però tanto grande, che mi fece gran ferita, et mi gittò a terra tramortito…»
Provan-a a l’é ‘rpiasse na mes’ora dòp, giust an temp per participé a la rëscòssa, grassie a l’intervent d’una galera dla squadra ‘d rëserva ch’a l’ha jutà ij nòst a caturé ‘l doe nav nemise.
J’àutre doe galere ‘d Savòja a fasìo part ëd l’ala drita, al comand del genoèis Gian Andrea Doria.
A la “Piemontesa” a j’e tocaje ‘n destin tràgich përchè chila – cme ch’al continua Provan-a – «…fu investita da tre galere, una per proa, et doe dalle bande, in modo tale che non ostante che habbino combattuto tutti tanto li huomini da cavo, quanto la chiurma, molto virilmente, et diffesisi per più di un’hora, alfine non avendo soccorso alcuno li saltarono dentro, et hanno menato tutti a fil di spada, in modo che non sono rimasti vivi in detta Galera tra di ciurma et di uomini da cavo, salvo dodeci persone, fra quali il signor Don Francesco di Savoia, ferito però malamente nel volto, sono morti il Cappitano Ottaviano, il signor Chiaberto di Scalenghe, il signor Cesare di Leiny, il cavallier di San Vitale, …»
La “Margarita”, trovandse pròpi a la poncia an feura dla squadra dël Doria, a l’ha nen partecipà al combatiment e sossì, vist ël sò cative condission, peul esse ch’al sla stà providensial.
A la fin, la vitòria a j’é tocaje a la flòta cristian-a. Ij Turch a j’han avù 117 nav caturaje, 50 fondà o brusaje, 8000 òm massà e 10.000 fàit përzoné.
Papa Pio V, mé ch’i j’oma za dit pruma, l’ha atribuì la vitòria a l’intercession ëd la Madòna dël Rosari, che an tute se piture as vegh an àut an ategiament ëd benedission con da banda Gesù e San Miché.
An ricòrd ëd la gran vitòria a Turin, ant la gesa ‘d San Domìnich, a l’é conservà ‘l Drapò che second la tradission Provan-a l’avìa aussà ënsuma la sò “Capitana”, ma che studi recent a j’han mostrà esse ‘n fàuss. Mach ël tond sentral ch’al rapresenta ‘l Sant Sudari, sìmbol dij Savòja, podrìa esse autèntich. Ës drapò al figura nen ant ël piture ch’i j’oma dëscrivù.
(P.Manuele, Il Piemonte sul mare)
Ël Piemont an sël mar
Al temp ëd la bataja ‘d Lépanto ij Savòja j’avìo n’ësboch an sël mar oramai da quasi doi sécoj, per esse precis dal 1388, an quand la Contea ‘d Nissa, pitòst che sté sota la sëconda dinastìa dj’Angioin, a s’era dasse daspërchila a Amedé VII, ël Cont Ross. Acsì l’é cmensaje ‘n filon pòch conn-sù dla secolar ëstòria dël Piemont e pì an general ëd lë Stat ëd Savòja: ël rapòrt con ël mar ch’a l’é ‘l tema condutor d’un libri […] “Il Piemonte sul mare – Storia della Marina sabauda dal Medioevo all’unità d ‘Italia”.
Conosciuti e considerati… per via del mare
Bele s’a-i era dël dificoltà a manten-e ij colegament con la tèra ‘d dré, ël cit possediment an sël mar, ch’a comprendìa Nissa e ‘l magnìfich pòrt natural ëd Vilafranca, che al di d’ancheu as ciama Villefranche-sur-Mer, a l’era pressios, da ten-e da cont, e da sërche d’angrandilo s’as podiva.
Sé ideje as capisso pì ben da lòn ch’al disiva ‘l giovo Vitòrio Amedé II che, a chi a-j consijava ‘d ceté la propòsta del Rè ‘d Fransa ëd cedje la Contea ‘d Nissa scambiandla con dël tère ant ël Milanèis, j’ha rësponduje parèj: «il contado di Nizza è il solo angolo che abbiamo per renderci conosciuti e considerati dalle nazioni straniere per via del mare, senza di che resteressimo qua rinchiusi dalle montagne e segregati dal commercio et cognitione del rimanente del mondo».
La Marin-a dij Savòja
Da le sboch an sël mar a la costitussion d’una marin-a da ùera destinaja a protege ij comersi e ‘l còste dai corsar barbaresch ël pass a l’é curt, e prest ël drapò ross con la Cros d’argent, ch’a svantajava za da tant ann ënsuma al nav del lagh ëd Ginevra, a l’ha cmensà a viagé an sël Mediterani an sël galere dël Duca ‘d Savòja.
Ël dësvlup dla Marin-a l’é andà ënsema a l’ingrandiment dël Stat ëd Sayòja vers ël mar: ant ël 1576 a j’han catà Oneja; ant ël 1713 a j’han avù la Sicilia, che ant ël 1720 l’é peu stà barataja con la Sardegna: ant ël 1735 a j’han pijà Loano e finalment, ant ël 1815, la tant sospiraja Liguria. Sécol e sécol dë stòria passaja con bon-a e cativa fortun-a, an uère për fé pì granda la fnestra ‘n sël mar e an continue bataje contra ij nemis ëd semp: ij Turch e ij corsar barbaresch che j’han anfestà ij nòst mar fin-a al prinsipi dl ‘Eutsent.
Doe date an mes a tante àutre: 1571 – la participassion dël galere ‘d Savòja a la bataja ‘d Lepanto; 1811 – riva a Cap Malfatano, an Sardegna, le mese galere sarde a bato j’ancursor african.
Antant ël nav as trasformavo pòch për vira ma continuament, e man man ël barche a rem a lassavo ‘l pass a cole a vela, ma a son nen sparìe ‘d pianta fin-a an quand a j’é rivaje cole a vapor.
Bele ‘l condission ëd la vita an sël nav a cambiavo, cme ch’a l’é testimonià dai regolament che, travers ij sécol, a stabilivo lòn ch’a mangiavo ij marinar, cme ch’a vistìo e ij castigh ch’a ciapavo.
Antant bele j’echipagi as trasformavo: pruma j’ero fàit ëd forsà alià ai banch ëd vòga, peu ‘d gabié e ‘d canoné e a la fin dë foghista e machinista.
Bele se ij problema a son nen mancà, l’union dla Liguria al Regn ëd Sardegna-Piemont stabilìa dal Congress ëd Viena a l’ha portà un sàut ëd qualità. L’union tra la tradission marìtima genoèisa e cola militar piemontèisa a l’ha portà al rifiorì dij comersi protegì da na moderna marin-a da uèra degna d’una Nassion ch’a l’é scrubisse tut d’un colp potensa marìtima.
[…] Pòich di dòp [ën fëvré e mars dël 1861 Gaeta e Messina a son stà conquistaje] a l’é nassùa ufissialment la Marin-a italian-a, che ancora per tancc ann l’avrìa avù ant ij pòst ëd comand j’òm provenient dal Piemont.
Ancora ‘dess a l’Academia naval ëd Livorn, quand ch ‘a-j manca sent di a la fin del cors, ij cadet i organiso na gran festa ch’as ciama «mach π 100», ch’as les mach pì sent an piemontèis.
Quaicòs dël Piemont j’arman ancora an sël mar.
Bibliografìa:
Pierangelo Manuele, Il Piemonte sul mare, Cuneo 1997.