AN LÀUDA ‘D NÒSTRA STÒRIA
Camillo Brero
Ij sinch ëd Mars dël 1927 as dev consideresse na data importanta për la Stòria dla leteratura piemontèisa e na data fondamental për la “Companìa” che da l’aveniment ëd col di a pijërà ispirassion e motiv për maduré na cossiensa neuva, fondà su un concet neuv ëd poesìa.
Cola data a l’é cola segnà sël frontespissi dël nùmer 1 d’Ij Brandé – Arvista Piemontèisa, surtìa sota la diression ëd Virgin Fiochet (Alfredo Formica), Oreste Gallina, Pinin Pacòt (Giuseppe Pacotto).
La giustificassion ëd col giornal a l’é ant ël programa: “… Nòstra Arvista, pcita e pòvra come ch’a l’é, a nass apòsta për difende nòstr parlé, e con chiel nòstra tradission, nòstra stòria, nòstr caràter… Salvé nòstr parlé. Salvelo sërcand ëd rendje soa finëssa e soa fòrsa, soa serietà e soa blëssa, sërcand ëd rendje sò patrimòni ‘d paròle e d’espression nostran-e, sò fond d’idèje e ‘d sentiment piemontèis…” (Ij Brandé, 1ª Serie, III 1927).
Na giustificassion che a rëspondìa a n’ideal che as trasformava an programa: vos d’una volontà fërma d’arnassensa, ant un moment polìtich motoben ëdlicà e fin-a pericolos.
1927: la testà dël prim nùmer
La prima Serie d’Ij Brandé a dësvijava un fërment dë speransa e d’entusiasm, ma a andasìa nen pì an là che ‘l nùmer 5, për mancansa ‘d fond.
A-i passëran disneuv ani e mes prima che l’Arvista Ij Brandé a peussa arpijesse, con ël nùmer 1 ëd la Sconda Serie – Diretor, redator, ànima: Pinin Pacòt – ël 15 dë Stèmber dël 1946. Costa arnàssita a-j darà na vita longa, che a durerà fin-a al 15 dë Dzèmber dël 1957 (1060 pàgine) e a sarà na testimoniansa, motoben pressiosa e ùnica ant sò géner, che a dis, ancora ancheuj, la vitalità d’una leteratura piemontèisa duverta vers d’orisont neuv e pì largh.
Ma, bele mach coj primi sinch nùmer ëd col 1927, a son già da soj na documentassion anciarmanta d’un ideal che a ancaminava a realisesse.
An efet lë s-ciandor ideal arlevà da cola imprèisa editorial a l’avìa segnà na svòlta ant l’ambient leterari piemontèis e a l’avìa arciamà dantorn a soa lus neuva e diversa l’atension e ‘l cheur ëd tuta la neuva generassion dë scritor.
Sintomàtica a sarà la fioridura d’euvre poétiche, d’antologìe (o Armanach) che a carateriserà l’época che a ven dòp ëd col ësperiment leterari d’Ij Brandé e che as manifesterà për tut l’arch ëd j’ani Tranta. A sarà na fioridura che as realiserà dantorn a un nòm: Pinin Pacòt, e che sovens a porterà an front “L’Ansëgna dij Brandé”.
A l’é parèj che la vita leteraria ‘d Pinin Pacòt a ven a esse ‘l document prim e essensial dij primi ani dla “Companìa dij Brandé”. L’istessa madurassion leteraria ‘d Pinin Pacòt a peul esse na testimoniansa pressiosa dla madurassion d’un ëstil leterari che a finirà për caraterisé, an manere diverse, squasi tuti jë scritor fiorì ant l’àmbit ëd la “Companìa dij Brandé”.
PININ PACÒT, nà a Turin ël 20 ëd Fërvé dël 1899, a ven madurand soa prima esperiensa leteraria con la fiama dël dolor: “Fieul dël ‘99”, a l’ha dovù parte, pòch pì che na masnà, për ël front. Fàit përzoné e portà a Cellelàger a ven a antruché contra na realtà che a passa al val, travers la soferensa, soa ànima e soa poesìa, equilibrand travers la solitùdin e la paura sò sens romàntich ëd la mòrt e dla vanità dle còse.
A la lus ëd l’esperiensa romàntica Pinin Pacòt a l’avìa formà sò spìrit e a cola vision a l’avìa adatà sò mond poétich. Ansi a l’avìa idealisà sò mond al mond dël poeta Pierre Ronsard (1524-1585), o mej al mond dël Ronsard dij Sonèt për Elena (1578).
A l’é pròpi Ronsard “lìrich intens e apassionà” che a riussirà a manten-e ant l’ànima ‘d Pacòt – durant tuta soa vita – na costanta lìrica. […]
“… Se i saroma nen ij primi, i saroma j’ùltim!…” (e a l’era scàndol për noi giovo, che i sentìo d’esse an corsa con ij prim) a rëspondìa – tra ‘l rassegnà e l’ofèis – a coj che a butavo an dubi la possibilità dl’arnassensa piemontèisa.
La costanta ronsardian-a, sempre carëssà, ëd soa poesìa a troverà n’ispirassion neuva ant l’ancontr con la leteratura felibrista. La letura ‘d Mistral e sò contat con j’ideaj mistralian (a diventerà ‘dcò chiel “Felibre”) a-j daran la dreta definitiva ai sò ideaj d’arnassensa piemontèisa: ideaj che a diventeran ij but fondamentaj ëd la “Companìa dij Brandé”.
Ël Piemontèis, an Pinin Pacòt (coma ‘l Provensal an Mistral) a arfuda la qualìfica ‘d “dialèt” e a veul butesse coma “lenga“; e l’impegn nen mach poétich d’Ij Brandé a veul dimostrelo.
A ven parèj, pòch për vòlta, a pijé forma dacant a la nossion dël dialèt coma espression la pì davzin a le còse, a j’anteresse, a j’afet ëd la vita ‘d tuti ij di, l’espression pì impegnà, riepilogativa, ideal e leteraria dla Lenga Piemontèisa (…a l’é ‘l prinsipi d’un process motoben meusi, che mach pì tard a riussirà a fesse sente).
Fin-a la costitussion ëd la “Companìa dij Brandé” a peul ësmijé ispirà dal “Felibrism”. An efet, motoben davzin a cost a l’é lë spìrit che a ànima la “Companìa” che, però, a nass, a viv e a s’esprim sensa gnun-a esasperassion ëd prinsipi e fòra dij lìmit ëd la leteratura felibrìstica pòst-mistralian-a, che a dóndola tra l’academism e un provincialism arcàdich.
L’umiltà tradissional e lë spìrit prudent e riflessiv che a son pròpi dël caràter piemontèis as contentavo, antlora, ëd buté an sla tàula ij tìtoj d’una longa question da definì; mach na còsa a l’era già definìa, për necessità: la poética neuva che a ten cont ëd lòn che a disìa Sainte Beuve: “Na bon-a conossensa psicològica dla rassa, dj’assendent e dj’antenà a camprìa tanta lus ansima a la qualità segreta e essensial d’un ëspìrit…”. A l’é, costa, n’afermassion che, se a val për conòsse a posteriori lë spìrit d’un òm, tant pì a l’é indispensàbil a lë spìrit dël poeta për creé, an coerensa con soa rassa e soa gent, ëd richësse neuve.
Costa proposission – nì scrita, nì dita – a l’é fondament ëd l’assion costrutiva che a l’ha possà ‘l poeta Pinin Pacòt a diventé, për necessità, studios dij precedent leterari piemontèis e ‘dcò definitor ëd la grafìa moderna dla Lenga, ant ël pì gran rispet dij precedent ëstòrich.
Un giudissi seren e complet ant sj’ideaj poétich e an sl’euvra poética ‘d Pinin Pacòt as peul esprime mach tenend cont ëd lòn che chiel midem a dis ëd la poesìa: “… La poesìa a l’é na còsa e ij sentiment violent o dlicà, tënner o irònich, malincònich o còmich a son n’àutra còsa, coma ch’a son n’àutra còsa le idee e ij pensé, ël mond ch’as dëscriv e j’aveniment ch’as conto. A bzògna che tute ste còse, ant un moment ëd grassia, fondù ant ël griseul ëd l’ispirassion, as dëstaco da la vita pràtica dl’òm për diventé pure figure che la fantasìa a contempla e ch’a treuvo soa forma mach ant la mùsica dle paròle che ‘l poeta a cadensa…” (P. Pacòt – Ij Brandé, n. 3, 15.X.1946).
Costa anàlisi dla sublimassion poética a treuva soa definission quand che a dis: “… La poesìa… a confin-a con la mìstica… Tuti ij grand, ij ver poeta a l’han quaicòsa ant lor dël Sant, e soa vita a l’é coma brusà da na fiama interior…”.
A l’é la prima vòlta che ant la stòria dla leteratura piemontèisa un poeta a esprim, sensa ij compless secolar ëd la subalternansa, ij concet sublim ëd la poesìa e a spòrz ël dirit ëd sitadinansa poética a la … Poesìa, contra ògni limitassion e discriminassion lenghìstica.
A l’é ansima a costi prinsipi estétich e étich che a l’é vnusse a fondé la “Companìa dij Brandé” e a l’ha pijà l’andi ‘l neuv criteri artìstich che a guiderà le neuve generassion dë scritor piemontèis.
Palestra d’art, ëd poesìa e d’amicissia, la “Companìa” – për l’entusiasm, për la caria d’ispirassion e për ël valor dë scritor e poeta coma Pinin Pacòt e Luigi Olivero (scritor che, bele giovo, a l’era già impegnà ant l’àmbit leterari internassional e che, coma i l’avroma ‘l dover dë studié, a sarà, për soa richëssa original e për soa euvra poética, na figura ‘d prim pian ëd la leteratura piemontèisa) – a tardrà nen a dventé la nos central d’atrassion e d’espression coltural, fiama creativa ‘d poesìa, sìmbol ëd l’indipendensa spiritual dël Piemont che a parla Piemontèis.
Parèj, ant j’ani Tranta, la “Companìa dij Brandé” con Pinin Pacòt, Luigi Olivero, Oreste Gallina a riussìa a tiré ant ël cheur ëd soa fiama ideal: “Fiama che as dëstissa nen”, d’òmo dla generassion dël “Birichin”, coma Mario Albano, Carlo Baretti, Arrigo Frusta, Giovanni Gianotti, Giulio Segre … e ‘d poeta giovo coma Armando Mottura, Nino Autelli, Renzo Brero, Alfredo Nicola, Giovanni Bono, Renato Bertolotto, Aldo Daverio […], Carlottina Rocco, Elisa Vanoni Castagneri (prime vos feminin-e ‘d nòstra poesìa), …, che, tuti, a sentìo ‘d podèj e ‘d dovèj esprime soa vitalità poética fòra da jë schema e da le pianà stereòtipe dla dialetalità.
La vos ëd la “Companìa dij Brandé” a l’ha trovà soa espression scrita (dòp la tròp curta vita dl’Arvista Ij Brandé dël 1927). oltra che ansima a l’Armanach Piemontèis che dal 1931 a l’é stàit, për na dosen-a d’ani, la publicassion piemontèisa leterariament pì vajanta, ëdcò an sël periòdich tradissionalista ‘L caval ‘d bronz e an sle ràire pàgine che giornaj e arviste (pì o men ampegnà con ël … Padron d’antlora) as degnavo mincatant ëd concede.
A l’é da le pàgine ‘d coste publicassion che a l’é surtije, për la prima vòlta, ij nòm dij poeta pì vàlid ëd la “Companìa”. A l’é travers la validità ‘d soa euvra che costi scritor a confermo la validità ‘d soe idèje.
Così come Pinin Pacòt che, dzora soe idèje ciàire e soa përsonalità, a l’é vnù confermand con soa euvra la verità dij sò prinsipi e ‘l valor assolut ëd soa poesìa, forse la pì àuta dël Neuvsent piemontèis, e, forse, ëdcò l’espression lìrica pì bela ‘d tuta la stòria leteraria dël Piemont. E se soa euvra a peul fene arsoné, andrinta, d’arciam a la granda poesìa europea – sensibilità che a l’é an caràter con lë spìrit piemontèis, coma i podroma costaté ‘dcò ant l’euvra… còsmica ëd Luigi Olivero – a l’é però n’euvra, ant l’essensa e ant ël deuit, piemontèisa, sensa ‘d pèis dialetaj.
E se l’euvra poética ‘d Pinin Pacòt a l’é un monument a la poesìa (da Arsivòli (1926), Crosiere (1935), Speransa (1946), Gioventù, pòvra amìa (1951), fin-a a Sèira (1964), a l’é un monument autërtant pressios soa euvra didàtica, sientìfica, stòrica e leteraria che a l’é sarà ant Ij Brandé – Arvista Piemontèisa (1927), ant Ij Brandé – Giornal ëd poesìa piemontèisa (1946-1957) e ant Ij Brandé – Armanach ëd Poesìa Piemontèisa (1960-1965), etc.
An costi periòdich a l’é fissà tuta la Stòria dla “Companìa dij Brandé”, cola che a ventërà finalment ëscrive, a testimoniansa d’un moviment leterari che a séguita a esse, ancheuj, fiama e nos dinàmica dla vera coltura piemontèisa, cola che a viv ant ël cheur ëd la gent piemontèisa, cola che a travaja tant e a parla misurà, pròpi përchè a parla piemontèis.
La “Companìa” a l’é ancora, ancheuj, coma antlora, laudà e dësoresià, e Ij Brandé a son ancora ancheuj (i lo disoma con orgheuj) coma anlora tratà da “poeta” e da “coragios” o da “ambalinà” e “rompaciap” se nen da… “blagheur”.
A l’é ancora la “Companìa” che a l’ha daje a Pinin Pacòt fierëssa e gòj. A l’é la materialisassion ëd la continuità ‘d sò ideal, così coma a l’é stalo ‘dcò quand a l’ha dovù vive da sola, lontan-a da Chiel, che a l’era artirasse a Castel d’Anon.
Chiel, antlora, i lo savoma, a l’ha sufrì ‘l dolor e la gelosìa dla mare trascurà. Da la pas e ant ël silensi ‘d soa “Anon”, Pacòt a guardava – prima con pòca fiusa, peui con tëmma, peui con tanta fiusa e, a la fin, con j’ancoragiament – a soa “Companìa” che a chërsìa e a s’arnovava.
Për noi, che i savìo che a l’era “un magìster“, a stasìa diventand ëdcò un “sìmbol“. L’ùltima vòlta ch’i j’ero andà a trovelo – a l’era l’agost dël 1964, pòchi mèis prima che an manchèissa – a l’avìa dine: “A-i é nen da manca d’esse vej, a basta esse strach… Ij giovo, a van pì dësgenà… e a van pì lontan…“. A soridìa, passandse la man an sj’euj… e a sufrìa quand che a l’ha dit: “A toca a vojàutri!…“… e a l’avìa posane soa man an sla spala.
A l’era na consëgna. Noi i l’oma acetala!
A l’é mòrt ël 14 dë Dzèmber dël 1964, seguitand a vive ant la “Companìa dij Brandé”… e Soa presensa an giuta a esse fedej a la consëgna, përchè «la fiama as dëstissa nen»!
Camillo Brero an s’«Ij Brandé, Armanach ëd Poesìa Piemontèisa», 1980
► Censin Pich: Un poeta e ‘n magister: Pinin Pacòt
◄ Mila agn ëd Literatura Piemontèisa