Canson ëd guèra ch’a armonta a l’assedi e a la bataja ‘d Turin dël 1706.
Da la mità dël Sessent j’Ëstat ëd Savòja, sota ‘l govern ëd Vitòrio Amedé II, a j’ero an camin ch’as dëstacavo da l’influensa fransèisa ant ij sò afé, ch’a durava da na sinquanten-a d’ani. Con n’atenta polìtica d’alianse a pijavo part a vàire guère, còmod alià ant na posission stratégica dl’Europa ossidental. Un-a ‘d coste a l’é stàita la guèra ‘d sucession ëspagneula, anandià dël 1701: butasse da la part dla Lija ch’a sostnìa ‘l candidà dla cà d’Asburgh a la sucession dla coron-a d’Ëspagna, j’Ëstat ëd Savòja a son invadù daj Fransèis, an cola ch’as peul disse la pì mënassanta campagna mai fàita daj transalpin an Piemont.
Dij primi dël 1706 la situassion për la survivensa djë Stat ëd Savòja a l’era disastrosa: tut ël sistema dij fòrt a l’era dësblasse: Nissa, Savòja, Osta e un bel tòch ëd Piemont a j’ero an man dij Fransèis e dj’Ëspagneuj; a-i restava mach pì un tòch dël Vej Piemont, d’Ast e cheiche comba sle montagne.
L’ùltim rampar a l’era Turin, con soa Sitadela e con col pòch che a-i restava dl’armeja dël Duca. Se ij Fransèis a l’avèisso riussì a pijé dcò Turin j’Ëstat ëd Savoja a sarìo slinguasse parèj ‘d fiòca al sol. L’ùnica possibilità për drissesse a l’era cola che Turin a resistèissa fintant ch’a fussa rivà l’armeja imperial, comandà dal prinsi Eugeni ‘d Savoja.
Ai 12 ëd magg a ancamin-a l’assedi dij Franseis e dj’Ëspagneuj comandà dal general La Fojada (Louis d’Aubusson, duc de La Feuillade) e, da col moment, Turin a l’é bombardà sensa rechie. Ij soldà Piemontèis, Savoìn, Nissard, Alman e ij sitadin ëd Turin a son na ròba sola con l’istess but: dësfende la Capital e l’indipendensa. Tuti ansema a s’arcomando con fiusa e divossion a la Consolà, ch’a-j daga la volontà e la fòrsa. Pare Bastian Valfré a assist ij ferì e ij pòver e a dis mëssa për lor an sla piassa Real. Mare Maria dj’Àngej, ant ël convent ëd Santa Cristin-a, a fà fé le provision mach fin-a a j’8 dë stèmber, përchè la Madòna a l’ha dije che për col di Turin a sarà lìber. Arlongh ëd n’eclisse ‘d sol su Turin as vëd bin ciàira la costeilassion dël Tòr.
Ai 30 d’aost un grup ëd granadié fransèis a riess a intré ant le galërìe dla sitadela: un soldà mineur, Pero Mica, as n’ancòrz e a fërma l’invasion fasand s-ciopé na min-a, giontandje la vita.
Eugeni ‘d Savòja e nòst Duca Vitòrio Amédé II a s’ancontro a Vilastlon e ai 2 dë Stèmber a monto sël brich ëd Soperga për combiné ‘l pian dla bataja. Ant la cita capela dla Madòna dle Grassie, ch’a-i era fin-a da l’Età ‘d Mes, a fan vot che se a l’aveisso vagnà, ël Duca a l’avrìa fàit costrùe na Basìlica ambelelì.
Ai 7 d’ëstembèr a-i é staje la bataja e la Vitòria, e col di a l’é stàit – e a l’é – nòsta Festa Nassional.
Publicà dal Ferraro e dal Nigra, le lession ch’a son rivane a goerno pòch dël lengage dël sécol XVIII. Nigra a scriv che dël 1888 la canson as cantava an tut Piemont, ëd costuma an sl’aria dla Monfrin-a.
Dròlo ‘d n’afé che na canson tant significanta a sia nen intrà ant ël repertòri dij grup ëd mùsica piemontèisa. L’ùnica version ch’i conossoma a l’ha gravala la Camerata Corale La Grangia dël 1975.
.
L’ASSEDI DË TURIN
Turin a l’é un bel giardin,
rè dë Fransa a-j veul gran bin.
S’a podèissa mai avejlo,
an pagand ij só dëné,
a sarìa rè dë Fransa,
rè dë Fransa giardiné.
Col giardin l’ha ‘d bej sitron,
‘d bele reuse, ‘d bej limon.
An fasend la limonada
costi sgnori sitadin,
j’é rivaje La Fojada
për vënì assedié Turin.
Turin, Turin, guardeve ben,
rè dë Fransa l’é lì ch’a ven.
Con sinquantamila òmni
a veul vnì sedié Turin.
A ven bate la sitadela,
për fé seurte ij sitadin.
lj sitadin son pa smarì
quand l’han vist ël duca partì,
partì ‘l duca e la duchëssa
con tuta la soa cort.
Son partì da la soa tèra
për dé scors a l’imperator.
La Fojada s’é ‘ncaminà,
j’ha dà apress fin-a Civass.
A Civass che lor son staje
savìo pa pì dov andé.
La Fojada e soa armada
l’han dovù torné andaré.
– La Fojada, guardé bin,
i lassroma pa pijé Turin.
Con le vòstre canonade
féi pa por a le masnà,
bati pur la sitadela,
che Turin as guarnërà. –
Prinsi Genio a lé rivé
Con desmila Granadié,
Granadié, Cavalarìa,
Dragon e fantassin,
për liberé la sitadela
e l’assedi dë Turin.
Prinsi Genio dis ai soldà,
con ël sàber a la man:
– Mè soldà, feve corage,
Alëman e Piemontèis!
Guadagnroma la bataja,
batëroma sti Fransèis. –
Alëman e Piemontèis
l’han marcià contra ij Fransèis,
l’han marcià su le trincere,
ij Fransèis l’han arpossé,
con dle bombe e dle granade
le montagne j’han fàit passé.