‘d Salusse an sla tomba a l’Aracoeli
(Alinari, anv. 1890)
Canson dël Sincsent ch’a conta j’ùltime ore ‘d vita dël Marches Michél-Antòni ‘d Salusse (1495-1528), publicà la prima vòta da Costantin Nigra dël 1858.
Michél-Antòni, cont ëd Carmagnòla, peui ondécim marches ëd Salusse, fieul ëd Ludvich II e ‘d Margarita ‘d Foix, a l’era nà ai 26 ëd mars dël 1495. A l’avìa ardità ‘l Marchesà dël 1504 ch’a l’era na masnà e, a sò pòst, da prinsipi a l’avìa governà soa mare, na fomna grimpeura e dal cheur ëd pera. An coj temp Salusse a l’era za an dëscadensa e ant la condission dë Stat satélit ëd la Fransa.
Luis XII ëd Fransa a l’avìa falo governador d’Ast a dódës agn, e a quatòrdes a l’era za con chiel a la guèra dla Lija ‘d Cambrai contra la Serenìssima peui, dël 1512, alià ‘d costa-sì. Dël 1513 ij mersenari svìsser dla Lija Santa, ch’a tnisìo Noara për cont ëd jë Sforza, a l’avìo sbërgiairà ij Fransèis e coruje dapress fin-a a Digion, amponend ëd gròsse contribussion ëd guèra a tute le sità andova ch’a passavo e mnassand ëd porté la guèra a Salusse s’a l’avèissa nen viraje le spale a la Fransa. Montà an sël tròno ‘d Fransa Fransesch I e tòst pront a invade la Lombardìa, j’Ësvìsser, ch’a j’ero prontasse a la guèra an Piemont, a l’avìo ocupà Salusse për tre mèis e sachëzzà ‘l castel, an càusa a l’arfud ëd Margarita ëd dej-je n’agiut. Pronta l’arvangia dij Fransèis, ch’a rivrà al moment bon con la gran vitòria ‘d Marignan (1515) andova che Michél-Antòni a comandava na part ëd la vanguardia fransèisa.
dël 1548 a sarà anëttù a la Fransa e dal 1601
a farà part ëd j’Ëstat ëd Savòja.
Vnù luctenent general ëd l’armeja fransèisa ant l’Italia, a l’avìa combatù tute le guère a randa ‘d Fransesch I fin-a a la dërota ‘d Pavìa (1525), andova che fin-a ‘l rè a l’era stàit pijà përzoné. Salusse a l’era adonch tavòta tacà dai nimis ëd la Fransa e tute ste bataje a l’avìo dcò portà la pest. Margarita a l’era scapà an Fransa, Michél-Antòni a l’avìa argionzula bele-là, ma cand dël 1526 a Salusse a l’era tornaje la pas, chiel a l’avìa pì nen podù rantré, coma ch’a restava al servissi dla resiora ‘d Fransa Luisa ‘d Savòja, mare dël rè.
A Salusse a l’era tornà mach Margarita ‘d Foix, stabiliend na polìtica tuta fransèisa ch’a trovrà l’oposission ëd sò sgond fieul Gioann-Ludvich, rangiasse da la part ëd j’Ëspagneuj; chila a l’avìa falo passé për fòl e saralo për tre agn andrinta ‘l Castel ëd Vërzeul. Gioann-Ludvich a sarà dësareità da Michél-Antòni a l’ùltima ora a pro dël ters fieul, sò frel Fransesch. Tut ës ghignon andrinta la famija dij marches ëd Salusse a portrà tòst a soa ruin-a e a la fin ëd l’Ëstat.
Pen-a liberà, Fransesch I a l’avìa torna tacà j’amperiaj an Italia, mandand Michél-Antòni ‘d Salusse a la testa ‘d sesmila soldà fransèis e salussèis, conchistand na part dël Milanèis, Piasensa, Bològna, Fiorensa e, dël 1528, pontand vers Nàpoli al comand dël general Lautrec.
Ma l’assedi a l’era andàit malament: Lautrec a l’avìa falisse dë strategìa, l’armeja a patìa ‘l clima, ij contagg a s’ëspantiavo, ij soldà a muirìo, a la fin a l’era mòrtje dcò Lautrec midem. La situassion passà ant le man dël marches Michél-Antòni, j’assediant a l’avìo dovù artiresse e, blocà andrinta Aversa, a j’ero vnùit a esse assedià. Ant na situassion dësprà e sensa speransa, antant ch’a arvivava ij soldà a la bataja, un ròch ësfrandà da ‘n crep ëd canon a l’avìa ciapalo ant un gënoj, feriendlo an manera greva. Për vanseje la ruin-a a la gent d’Aversa a l’era donca stàit obligà a rendse.
Mnà përzoné a Nàpoli, ospità ant la ca dël duca ‘d Trémoli për esse curà, soe condission a j’ero andàite na vòta pes. Consient d’esse lì për meuire, ai 17 d’otóber a l’avìa vorsù manifesté soe ùltime volontà ai sò cambrada, e ‘l di apress a rendìa l’ànima, a trantetrè agn.
Sò còrp che, conforma sò desideri, a dovìa esse strà ant la cesa ‘d San Bërnardin a Salusse, a l’era nopà restà a Nàpoli e, dòp n’ann, tramuvà a Roma ant la cesa d’Aracœli, sota n’iscrission sepolcral vorsùa da l’ambassador ëd j’Ëstat ëd Savòja (navà da drita, pilastr d’an fòra dla sétima Capela, bust ëscurpì dël 1575 da G.B. Dòsio).
Ël Nigra a scriv che la canson a l’é probàbil ch’a sia nassùa con la neuva dla fin dël marches portà an Piemont dai cambrada artornà da cola spedission malurosa, se nen ëscrivùa franch da coj soldà midem che, miraco, a l’han compagnà sò viage nech vers ca con coste nòte, për fé memòria ‘d sò comandant.
Ij soldà ‘d Michel-Antòni a l’avìo podù serne se intré ant l’armeja spagneula o se torné ca soa; an efét la canson a parla ‘d soldà ch’a l’han da passé l’arvista, donca franch nen ëd përzoné.
La Margarita dla canson, probàbil ch’a fussa Margarita Paleòloga dël Monfrà (1510-1566); col mariage a l’avrìa riunì Salusse e Monfrà, e a l’avrìa salvà l’esistensa dij doi ëstat, ma la mòrt dël marches a l’ha cambià la stòria.
Franch probàbil ëdcò che la volontà dël marches ëd separé da sò còrp la testa e ‘l cheur (as rendìa cont ëd la dificoltà ‘d porté ‘l cadàver antregh fin-a Salusse) a sia stàita rispetà dai sò soldà al moment ëd l’esumassion a Nàpoli.
La canson a l’é stàita arcujìa an vàire version dal Nigra e dal Ferraro (Turin, Astèis, Canavèis, Monfrà) ant un piemontèis che dj’arcaism dël Sincsent a goernava mach pì d’arlichie. Costa a l’era dcò spantiasse a fòra dël Piemont (Venessia, Romagna) an lession sèmper pì antamnà, fin-a a esse portà dai coscrit piemontèis a j’Alpini ant la Venessia longh la guèra dël ’15. Con ëd paròle miste an trentin e venessian e d’arferiment diferent (El capitan de la compagnia / Il testamento del capitano) a l’era vnùita a esse un dij cant militar pì conossù.
ËL TESTAMENT DËL MARCHES ËD SALUSSE
Sor Capitani dë Salusse
l’ha tanta mal ch’a murirà.
Manda ciamè sor Capitani,
manda a ciamè lij sò soldà.
Lij sòi soldà j’han fàit rispòsta
ch’a l’han l’arvista da passé.
Quand ch’a l’avran passà l’arvista,
sor Capitani andrìo vëdé.
«Còs a comand-lo, Capitani,
còs a comand-lo ai sò soldà?»
«V’aricomand la vita mia,
che dë quat part na dëbie fé.
L’è d’una part mandela an Fransa
e d’una part sël Monfërà.
Mandé la testa a la mia mama
ch’a s’aricòrda dë sò prim fieul.
Mandé ‘l corin a Margarita
ch’a s’aricòrda dël sò amor».
La Margarita in su la pòrta
l’é cascà an tèra dë dolor.
.
Armonisassion d’Alfred Nicòla