Complenta angossanta scrivùa dòp ëd l’infern ocasionà dal bombardament anglèis (col ch’a fasìa 23) an su Turin, ant la neuit dij 13 ëd luj dël 1943.
Cola neuit, la pì afrosa dl’ùltima guèra për la Capital sabàuda, da ‘n bòt e mes a ‘n quart a tre bòt ij rioplan ëd la RAF a fan pieuve dal cél 763 tonelà ‘d bombe ch’a dëstruvo la sità e a masso 792 përson-e (pì quatr socoridor), blëssandne 914. Ël pre-alarm a l’ha nen sonà, la gent a l’é stàita pijà a l’amprovista antan ch’a durmìa.
L’incursion a l’ha ‘l but ëd fé na devastassion indiscriminà për fiaché ‘l moral ëd la gent e porteje a l’arvira contra ‘l regim..
/ contrà ‘d Pòrta Palass
L’atach a l’é franch terorìstich: a ven-o colpì ël Dòm, Palas Real, l’Armarìa Real, piassa Castél, la cesa ‘d Santa Teresa, cole ‘d San Dumini, dël Sàcher Cheur ëd Maria, ëd San Gioachin (vàire mòrt ant le cròte dla ca aranda), dla Tërnità, dl’Argin-a dla Pas, dël Corpus Domini, la Curia, ël Cotolengo, l’Ospissi dij Pòver, Palas Ciablèis, Palas Làscaris, l’Università, Palas ëd Sità, la Biblioteca, l’Institut San Giusep, col ëd le Rosin-e, ël Rebaudengh dij Salesian, l’Òpera pìa Bareul, piassa San Carl, via Roma, la caserma “dle Fontan-e” dij Pompista, ij teàter Carignan e Alfé, ij cine Ideal e ‘l Fortin; e peui ancor Regio Parco (67 mòrt mach an cors Regio Parco 26), Borgh San Pàul, Borgh Vitòria, Vanchijëtta; Dòira Gròssa (via Garibaldi) e contrà ‘d Pò dësblà: tùit obietiv sensa gnun-a valensa stratégica.
Ël socròl ëd la cesa dla Madòna ‘d Campagna a sotra tuta la gent ch’a j’ero stërmasse ant le cròte. Tut ël nòrd-est a s’arduv a ‘n crateri ùnich. Le bombe a dròco fin-a an sël Camposanto General, ravagiand le tombe. Mach antra cors Valdòch, cors Vitòrio, cors Noara e Pò a socròlo 54 ca e as conto 516 mòrt.
A saran ëd senten-e ij feu ch’a flambran për Turin për des di, e ij pompista rivà a dé na man da Vërsèj, Lissandria, Noara, Ast, Coni, Osta a dovran tribulé për mancansa d’eva, séguit a la dëstrussion dle tubature.
.
la Biblioteca Munissipal
Bombardà dcò la CEAT, la Gilardini, la INCET, la Fiat Acciaierie, la Fiat Fonderie Ghisa, la Grandi Motori, la Manifatura dij Tabach, la Viberti, la Schiapparelli, la Superga, la Wamar, la CIMAT, la Savigliano, le Feriere, la SNIA Viscosa, ël GFT, la Lenci, la Wamar, la Paracchi, la Società dël Gas, l’Asienda Elétrica, l’Usin-a militare, ël Distret, l’Academia d’Artijarìa, l’Archivi d’ëstat, la STIPEL, l’Archivi nodaril, stassion Dòira, la stassion dla Sëriè-Lans e vàire d’àutr ancor.
A-i andarà vàire di për arcuperé ij còrp ëstriplà dij mòrt ampërzonà ant le senten-e ‘d ca sventrà. L’ùltim dij 51 mòrt ëd via Pisa 18 a lo trovran ai 27 d’aost, l’ùltim dij 25 ëd cors Regina 110 mach ai 3 dë stèmber. Lissànder Gilli a tirerà fòra dai drocheri ‘d cors Regina na mamina, viva, ch’a ambrassava soe set masnà mòrte.
tacà via Civrari e cors Àuta-Comba
(ancheuj cors Ësvissra)
Turin a l’ha pagala cara e salà l’absurda guèra andova che l’italia a l’ha mnala. 2.069 mòrt sota ij bombardament, 2.695 ij blëssà, an càusa a 6288 bombe sfrisante dësgancià da 2154 rioplan. 229 dëscampe ant ij tombin e peui ant j’arfugi. Ël 40% ëd le ca drocà o vastà – 82.077 abitassion -, 1018 industrie e 10.424 locaj comersiaj, scasi un ters. 29 cese devastà, 129 antra musé, biblioteche e leu ‘d coltura, 64 sale d’ëspetàcoj.
Antan che cheidun a l’ha benefissià ‘d lèj ëspessiaj, Turin a l’ha mai vist na lira për ij dani ‘d na guèra tuta italian-a e nen piemontèisa.
.
.
14 Luj, Complenta për la sità ‘d Turin
Nino Còsta
.
Pioroma, ‘nt l’ora neira dël destin,
pioroma, gent, per la sità ‘d Turin.
Quatòrdes Luj: na neuit ëd lun-a pien-a
e ij nemis son rivà ‘nt l’aria seren-a.
Son rivà con le bombe sota l’ala
e la pòvra Turin l’han sassinala.
L’han sassinala mentre ch’a durmìa
e la lun-a dal cel la dëscurvia,
chè la pòvra regin-a piemonteisa
l’era sola, ‘nt la neuit, sensa difèisa,
l’era sola, dësteisa, a l’abandon:
l’han sassinala sensa compassion.
A durmìo le fomne e le masnà
e ij vej e ij giovo ‘nt la gran neuit d’istà,
a durmìo j’ovrié strach ëd travajé
a s’ansopìo ij malavi ‘nt j’ospedaj
e ‘nt l’ora pasia che ij seugn s’ancanto
a durmìo ij nòstri mòrt al Camposanto.
E j’ale triste a l’han molà j’arsòrt:
le bombe a son cascà sij viv e ij mòrt.
Son cascà ‘n sël ripòs dle povre ca
e ‘nsima ai let dle fomne e dle masnà.
Son cascà sj’ovrié strach ëd travaj,
son cascà sij malavi ant j’ospedaj…
e ‘nt l’ora pasia che ij seugn a s’ancanto
a son cascà sle tombe al Camposanto…
E j’ale triste ‘nvers a la matin
volavo basse sla sità ‘d Turin,
e sla gent ch’a scapava al Valentin
lor a-j tiravo adòss da pì davzin,
e ‘n mes a j’àutri riparà ‘n colin-a
spataravo la mòrt e la rovin-a.
Pòver e sgnor: l’era na sort uguala
e ij mort j’ambaronavo con la pala.
E coj ch’a l’han gavaje dai croton
l’indoman, j’ero nèir com ël carbon
e le mame a strenzìo ij cit tanto s-ciass
che për gavej-je a l’han rompuje ij brass.
Pioroma ‘nt l’ora nèira dël destin
pioroma, gent, për la sità ‘d Turin.
E peui le ca l’han prinsipià a brusé:
mesa Turin a l’era mach pì ‘n brasé,
da l’Auròra an Vanchija – tra Stura e Pò –
mesa Turin l’era mach pi ‘n falò
le fàbriche, le cese, ij monument
brusavo tute come ‘d tòrce a vent
e la matin i era na gran fumèira
ch’a l’era di e a smijava sèira.
Anlora d’an Valdòch al Valentin
dal pont ëd Mosca a piassa Solferin
e da piassa San Carlo a l’Arsenal
da Pòrta Susa e dal Giardin Real
da la bariera ‘d Lans a la Crosëtta
da Borgh San Pàul giù a la Molinëtta
da tuti ij pòst ëd tute j’incursion
ij mòrt l’han comensà na procession:
ciuto, la procession l’é radunasse,
ciuto, la procession l’é ‘ncaminasse…
Come na carovan-a dël dolor
ij mort a son rivà dnans a Nosgnor:
«Ò Nosgnor, soma sì dëdnans a Ti
përché Ti sol it ses padron dl’avnì…
Òh! Nen për vendichesse o për gramissia:
për gnente d’àutr che për ciamé giustissia.
Ti ch’it ës-ciàire fin-a an fond ai cheur
Ti ‘t la sas la rason dij nòstr maleur:
Ti ‘t i-j conòsse j’òmini dla tèra
ch’a l’han prontà, ch’a l’han vorsù sta guèra,
Òh Nosgnor, sò castigh… màndijlo Ti…»
E Nòstr Signor a l’ha fàit segn che ‘d si…
Asti, 16-23 Luglio 1943
All’indomani cadeva Mussolini
.
Tempesta, 1946 ©Viglongo
Fòto: Archivio Storico della Città di Torino | Archivio Storico Vigili del Fuoco