Parlé Piemontèis
Renzo Gandolfo
A l’é nen për un balin: a l’é për ëd rason che i chërdoma serie e bin fondà, se insistoma an sla questìon dël parlé piemontèis, dël përchè ij piemontèis a devo continué a parlé piemontèis.
A i é dle rason che a valo për tuti ij dialet e a son giomai arconossùe da studios e scritor ëd prim pian: a basta lese lòn che a l’han dit, ch’a l’é pa ‘d vàire, al Convegn sij Dialet (l’ùltim, che a l’é tnusse a Milan […] ëd professor coma Bonora o Devoto për capì la conveniensa d’anlevé le masnà dandje un parlé genit, ch’a-i salva da amprende col fàuss italian «di consumo» che a jë scudelo radio e tivì: pòche senten-e ‘d paròle e ‘d gofarìe dëstacà da la realtà ëd tuti ij di. Realtà che për le masnà a son: famija, piante, bestie, tèra, nuanse dël temp, dle stagion e dij sentiment, che lor a vivo e a devo vive për fesse òm.
L’italian, col bon a lo amprendran a scòla, ant ij rapòrt pì largh dla vita fòra dla ca, quand che le fondamente a saran già fërme: e a sarà n’àutra fnestra an sël mond, pì avertìa e fàita ‘d riflession, na gionta o, se i veule, na gùlia butà an sla costrussion.
Mi i l’haì ancora fresch ant la memòria l’arcòrd dël piasì dla dëscuverta che a l’ha dame la «dobia lenga», quand che a scòla amprendìa a traduve an italian mè patrimòni piemontèis e, ant ël gieugh, ël sërvel as dësvijava e a s’abituava a capì për quale ven-e as régola ël bate dël sangh dle paròle.
A l’é na richëssa che, përduva da masnà, a l’é pérduva për sèmper; e a l’é richëssa ‘d cheur e ‘d testa: se a-j manco, la pianta-òm a pòch a pòch a perd soa sàiva e, sensa rèis, a antisichiss e a meuir.
E a-i é anche, dòp la question dël vocabolari, la question dla sintassi a deje fòrsa a chi che a sosten che a l’é convenient che ij cit a amprendo a rasoné servendse dla «dobia lenga». Sintassi a veul peui dì sensibilità e idee ciàire ant ël rendse cont ëd coma as buta ansema nen tant un bel periòd, ma un rasonament bin ciadlà; coma dì, an che manera a s’ampara a gropé le còse (che a l’é la tradussion dël latin «intellego»). Con d’àutre paròle, la fonsion formativa che a l’ha avù, che a l’ha e che a dovrà seguité a avej ël latin «al vertice» (adess a l’han paura che a sia nen democràtich mostré ‘l latin ant le scòle basse e anvece ‘d dejlo ‘dcò ai fieuj dj’ovrié, a-j lo gavo ai borzoé; dròla st’idea dla giustissia che a livela an bass nopà che an àut!… E parloma nen dij prèive che fin-a lor a lo arnìo!…), a peul avèjla, pa tròp mal con ël passagi che ant la scòla as dovrìa fesse dal dialet, ciucià con ël làit, a la lenga rasonà e ‘d rifless. A mi a më smija che a-i sia un bel tòch dë stra da arfé an tut sossì: anvece ‘d crijasse daré ëd na fàussa «socialità» e ‘d sostituì n’idea artefàita ëd nassionalità ─ che nopà ‘d lijé a dësgropa ─ a la vita gajarda ëd na comunità pien-a ‘d sàive e d’arsòrt, mandand an picheta lòn che a l’é un vin generos: miseria al pòst ëd richëssa.
E coste ─ ël patrimòni lessical viv e diret e la fonsion formativa dël «dobi langagi» ─ a më smijo ëd rason bin ciadlà, dite e arpetùe nen da ier, e che për esse stàite adess sosnùe da ‘d pùlpit universitari, a fan che chi a parla ‘d balin a peussa esse ciamà ignorant e anvità a rendse cont ëd problema e ‘d complicassion che, forse, a soa candia ignoransa o pigrissia a son gnanca mai passaje për la testa: e portà a arconòsse che, se anche a l’é motobin difìcil andé contra corent, chi che a serca ‘d felo a l’é nen ch’a lo fasa «për un balin».
***
Ma a-i é peui ancora d’àutre rason che i vëddo mai tocà e che për mi a l’han un pèis anche pì fòrt ëd cole già dite.
Ij dialet piemontèis a fan part dla gran famija dij dialet «gallo-italici» ògni-dun con dle soe tendense fonétiche, morfològiche e sintàtiche ben marcà, sia travers ëd nuanse squasi sensa fin, che a fongo tute soe rèis ant la midema tèra, ant la stessa manera ëd sente, ëd pensé, ëd vive e a pijo sust da na sàiva midema.
Da ste comunità ‘d parlé ─ e, donca, torno a dilo, ëd sente e ‘d rasoné; përchè ël parlé a l’é peui mach, an definitiva, la manifestassion stabilìa e acetà dël sente e dël rasoné ëd na conunità ─ a s’é formasse pian pian na lenga ─ maraman che Turin, coma capital, a tirava su chila atension e interessi da le province piemontèise e, a sua vòlta, a le province, con l’órdin ëd lë «Stat»», a-i dasìa n’ardriss e na fisonomia pì unìa ─; a s’é formasse una lenga, un parlé dël pòpol, dij borzoà, dij nòbij, dla Cort, che a l’ha finì ëd constituì col «parlé» che, tant për antendse, i ciamoma la nòstra «Koiné».
A l’é col parlé «che as parla a Turin», ma gnun a savrìa dive andova, nì fërmelo ant un dissionari sol o ant un model fiss: che a sarìa peui na contradission tratandse ëd langage che a l’é na còsa che as fà e a s’arneuva a seconda dlë spìrit ëd la gent che a lo parla e che a l’é stàbil pròpi mach an sò arnovesse ëd minca di.
Sto parlé, con soe proprietà morfològiche e fonétiche a l’ha anche soe tornure sintàtiche (coma dì manere ‘d pensé e ‘d rasoné), che a lo dëstaco dai parlé pì cantà e pì largh dij dialet «italich» an general: e a rason-a për coordinassion mej che për subordinassion, a la fransèisa, con un periodé avzin a Tàcito pì che a Ciceron.
Proposission curte, satìe; un gust dël concret che a fà a pugn con l’artèfàit. Se as pija coma model Ciceron, noi, con nòstr piemontèis, sensa fala saroma mai orator. Dë sta diferensa tra ël «genio» itàlich e ‘l nòstr, iv propon-o mach na preuva, tajenta: proveve a buté an piemontèis un discors ëd l’On. Moro… se i riesse… e androma a rije: tut, son e gir e paròle, a soneran fàuss coma un doi sòld dël còl longh.
E sòn da sèmper. Pijoma ël prim document «leterari» ëd nòstra parlada, ij «Sermoni Subalpin» dël sécol XII. A-i é ‘d tut lì-andrinta: teologìa, Sacra Scritura, storiëtte, ma tut che «as toca»: lòn che a basta a di ciàir, rasonament che a filo sùit, un dòp l’àutr, coma soldà che a marcio: difìcil dì tant con così pòche paròle.
Con na lenga parìa ─ mei, con na sambladura dël rasoné e dël fé parìa ─ a s’é fasse ‘l Piemont, con longhi ani, con dura fatiga, ant ij sécoi che ‘l rest ëd l’Italia a fasìa, an general, pì ‘d leteratura che d’àutr. […]
Divers ij piemontèis?
A l’é ‘n fàit: tuta nòstra stòria’d ier a lo dis e j’àutri a lo sento.
E, pen-a che a l’han podù, a son arvoltasse e a l’han dane ël càuss ëd l’aso: Minghetti, la «Consorteria», ël 1865 a son là che a parlo, a la Maciavel…
A son passaje sent ani… che ciadel! Che model dë stat, che vita sitadin-a, ancheuj, j’àutri an propon-o?
Pòvri Piemontèis vej, pòver Piemont! Quantum mutatus…
Epura, dàit che un pais a peul nen, a la longa, vive sbandà, sensa un drapò, sensa un «mit» da propon-e për l’avnì, përchè che a sia acetà, a l’abia un sò fondament e soe carte ëd crédit ant un passà che a-j daga consistensa e fòrsa: «ciò che fu torna…» coma a dis ël poeta. Anlora j’òmo a-j dan fiusa. E mi penso che, an cost sens, ël drapò dël Piemont ëd na vòlta («mit» i diso: ma se a l’é possìbil penselo, a venta bin che ant la realtà a-i sia staje quaicòs che a podrà valèj anche për doman) as peussa aussesse anche ancheui (i vëddo nen d’àutre bandiere nì ant la Lombardìa dij todesch, nì ant la Nàpoli dij Borbon, nì ant la Toscan-a djë Stenterej). I penso, mi diso, che ël vej Piemont, anche e ansi pròpi për sò «piemontesism», as peussa propon-e a l’Italia, con na funsion ëd siviltà modèrna.
Ma për podèj fé sòn, a bzògna che prima i lo arconossoma noi piemontèis, adess ambastardì e strunì ant la burian-a. As peul nen pretende d’aussé na bandiera se a s’é nen degn ëd portela: e al di d’ancheui… aidé!…
Sambloma noi nòstre file… peui, i në parleroma.
Ma për esse vreman piemontèis, i l’oma bzògn ëd parlé piemontèis. Ant la parlada as manifesta nòstra diferensa e a viv nostra tradission.
A l’é për lòn che i pensoma che nòstra bataja për ël «rissorgiment» dël piemontèis, a sia nen un balin: a l’é n’inpegn ëd serietà cìvica për noi, prima.
E se i ariussèisso, antlora, anche për j’autri.