Milen-e e milen-e dë stòrie parije a son perdusse antra l’afann ëd tuti ij di e le busiardarìe ‘d vàire tonelà ‘d papé dë stòrie ufissiaj, për la pì part fàusse e domestià.
Cheidun a l’ha scrivune dë s-cianch, e për sòn i podoma ancor lese e arcordesse – a l’é mai pro, da già ch’i seguitoma a falisse – dle conseguense ch’a l’ha portane l’avèj vorsù deje a d’àutri le ciav ëd nòsta ca.
Ël confin
Silvio Faccenda
L’ava fiocà tut ël di. Ël silensi dla giornà l’era stat rot mach dai breugg ëd le vache ant la stala e dal ciosoné dij passaròt che rivavo fin-a sota al pòrti a pitoché le brise da l’arbiòt 1 dij crin sensa lassesse ciapé ant le trape. Ëdcò ij passaròt son bon con la polenta për pasié la fam.
«…Va savèj se coj pòvri fieuj an Russia ancheuj l’avran da mangé na scuela ‘d queicòs ëd cad… magara l’avèisso scarament na fëtta ‘d polenta fumanta…»
La testa e ‘l cheur l’ero mach sempe là.
Antramentre che rangiava ‘l roet ëd la slòira a-j tornava a la ment la soa guèra, cola che an sle colin-e dël Carso l’ava robaje ël mej ëd soa gioventura.
Ël man-i neuv për ël trent l’era anco’ nen basta svirà da podèjlo ambranché con l’andi giust.
«…Ah! Ij mèi fieu’ son là a fé na guèra fòra ‘d nòstra tèra e va savèj përchè…».
Ant lë scur ëd la sèira riessiva pì nen a giusté ij dent al rastél e i-j na grevava intré antëcà për nen sente lòn che chiel pensava da le ciance ‘d chila ch’a mitonava jë stessi pensé.
Pòche fëtte dla polenta ‘d mesdì, rustìe an sla bresa, soagnà con na carbonà ‘d bross 2 e ‘n bicer ëd vinet, an sla paciara, l’é stàita la sin-a soa e dla fomna. Për ij doi matòt, na fëtta ‘d polenta ant na scuela pin-a ‘d lat pen-a monzì da la vaca giaja e na pugnà ‘d castagne broà.
Anvërtojà ant le mantlin-e, un caplass forgià dal temp e da le pieuve an sla misura ‘d soe teste, ij sòch sarà ai pé con na brancà ‘d paja, rivavo a Catalan ant la stala ‘d Tistòt da le cassin-e dj’anviron. Cola sèira i ero tanti: Masin dle Carbonere, Cech dj’Ochet, ël Giòri, Carlo dla Rian-a, Miclin dël Canton, Giròni dla Botega, Cianòt, Cech dij Benedét 3 e peul esse ancora d’àutri; l’han tacà a dëscore. La matin al mërcà a Canal l’era corìe la vos che j’Alpini j’ero squasi a la riva dël Dòn e continuavo «l’avanzata vittoriosa» ant ël cheur ëd la Russia.
«… Ma còs l’ha-ni fane ij Russi për andeje a massé parèj?… e a fesse massé… La fomna dël Melo l’ha dime che ‘l fieu’ ëd Michina l’é stà mòrt an Grecia… Pòvra dòna, sola, vidoa da la guèra d’Àfrica, adess ëdcò ël fieu’ l’han massaje!… Le guère son pes ëd le pestilense… Pòr Melo, o j’era fasse l’idèja che ‘l matòt ëd Michina l’avrìa marià soa fija Teresin, ëdcò për buté ansema un tòch ëd tèra ëd pì da travajé e vive pì tranquij… L’ha-ti 4 sentì?… Testa Plà 5 o dis che l’oma «la vittoria in pugno» Soma bej! Andoma a bostiché le vespe!… La Russia l’ha nen ëd confin tant a l’é granda. Adess an fan crijé “Hèja hèja” 6 ma pen-a a vira l’oma peui da crijé Hàja hàja… e sti plùfer, 7 sempe stà nòstri nemis 8, an comando lor… a costi falurco i lo gavroma ‘l “fesso” d’an testa!».
Angelina, për rompe sti discors, l’ava pogià an slë scagnet ij bicer e Tistòt, 9 sdassne d’avèj dit tròp, l’era andà a tiré un pinton dël nebieu’ neuv ëd col bon për la companìa dj’amis. Tuti l’avo dit la soa an sla guèra e Cen 10 l’ava tacà a parlé dël mërcà, dl’amass, 12 dle requisission dël gran e dël vin e dle bestie. Angelina l’era scociolasse an sël balòt ëd paja daré a Tistòt, squasi a goernelo ch’o dissa nen tròp, e con la ròca an man filava la lan-a tosonà a le soe feje; ël pì cit l’era andurmisse con la testa an sij znoj ëd mama e la matòta rosiava l’ùltime castagne restà al fond ëd la bronza.
La neut coatava ‘d fiòca le pianà, ij caplass e le mantlin-e ch’a portavo tuti a soe ca.
La festa apress, dòp Mëssa, an sla piassëtta aranda dla gesa, le fomne favo reu për sò cont contandse miserie e segret. Le fije as davo litura con le larme a j’euj dle litre militar sërcand d’andviné le paròle scancelà da la censura e arvivivo ij temp dle pì bele speranse passà con ij moros adess lontan coma ij pì bej seugn.
Ij matòt, trames na sghijaròla, doe balòte ‘d fiòca e tanti dispét a le matòte, favo un ciadél ëd la forca.
J’òm parlavo dël pì e dël meno e queidun a arpijava ij dëscors dla vijà ant la stala ‘d Tistòt.
Ël vicepodestà e ‘l maressial an pension a passavo ‘d cobia da ‘n reu a l’atr e, con la scusa ‘d consgné dij papé dël Comune, sërcavo dë scoté tuti ij dëscors.
Passà pòchi di l’ero ancaminà ‘d perquisission ant le ca, varda ‘l cas, ëd tuti coj che l’avo vijà da Tistòt e, l’era da spetesslo, son ëstàit tuti portà an caserma për n’interogatòri. Prontà a la lesta ij verbaj, na bon-a part dij convocà dai Carabigné a Canal, son stà portà a Coni sensa gnanca podèj fé savèj cheicòs a le famije che afanà l’han spetà con ël magon a còl, tuta na neuit ëd pior sensa avèj ‘d neuve. L’han dnonch 12 fat un process a la lesta e Tistòt ëd Catalan con Cech ëd Beta, sensa ‘l temp ëd capine un-a, son trovasse an via Leutrom, 13 an përzon coma ‘d delinquent.
Ant la neuit, travers la sità bòrgna për l’oscurament total, son stà compagnà da ‘d fiolastron an camisa nèira, a biton 14 e a pé ant ël cul fin-a a la stassion e con un treno mal combinà son rivà sota scòrta a Pisticci. 15 L’avo arfilaje na condana a ses mèis ëd confin për avèj parlà malament dël “regime fascista” e për avèj minacià 16 soversion e arvire, coma dis la sentensa dël process ëd Coni.
Pisticci l’é pa mach lì a doi pass! La gent dël pòst l’é tut àutr che grama, ma già fin dal parlé l’é pa fàcil capisse. Tuti ij di ël contròl dai Carabigné. Mangé ‘l pòch ch’a-i era con ij bolin dla téssera anonaria, a smijava robà a le masnà; deurme ant n’alogiament a randa dla caserma d’andova as surtiva mach për fé ‘d travaj sempre sorvelià e maltratà da coj plandron dla “Milizia”: costa la vita grama ëd tuti ij di. Le giornà son longhe lontan da ca e da la famija abandonà për fòrsa, e a ca le fomne tendìo nen a cudì le masnà, ij vej, le bestie e la campagna, e peui core a anrambesse a tute le conossense për avèj ‘d neuve dj’òmo lontan e dij fieu’ an guèra.
Le litre quandi rivavo l’era për metà dëscancelà da la censura e ampinivo ‘l cheur ëd sangiut sarà ant ël còl për nen sagriné tròp le masnà.
A Cech, già pitòst an là ant j’agn, l’avo condonà tre mèis, e quandi l’era partì squasi da scondon Tistòt l’é trovasse sensa gnanca ‘l confòrt ëd n’amis davzin për dé sfogh a sò sentiment an parland soa lenga ‘d ca.
Ël di dla Madòna d’Agost, da n’Ast, Tistòt l’ha telefonà ai sò parent a Canal. I era gnun-e àutre manere ‘d dé la neuva a ca. Gidio 17 l’era partì come un balin da s-ciòp con soa bici e l’era rivà stranfiand a Catalan; a ca i era gnun, j’ero tuti a la Mëssa Granda a porté soe larme e sò rosari a la Madòna.
Leone con ël camioncin che o j’era fasse tajand la vitura sinchsentequatòrdes Fiat për nen che a-j la requisisso e për podèj fé sò comersi, l’é rivà ant un nèn, as fà për dì con le stra d’antlora, a la stassion d’Ast, e l’ava portà Tistòt a ambrassé fomna e masnà, chërsùe ëd na spana.
Arpijasse da le larme ‘d comossion e da le prime conte dij tanti di passà lontan, l’é fasse na gran festa. Peui ‘l travaj l’ha comandà le giornà longhe për la guèra, ch’a finìa mai, e curte për tut ël travaj ch’a l’era mugiasse antëcà e ant le vigne travajà a la bel e mej da la fatiga dla fomna, ridòta squasi a n’ombra, e da le masnà ch’avo provà le prime brute esperiense dla vita.
Finì tut ël batibeuj dla guèra, l’é restaje ‘l ricòrd ëd tante prepotense, dij dësgust, dle soferense e peu’, dzoratut, ël pior për parent e amis mòrt sota le bombe, për ij fieu’ che la guèra l’ava massà al front e la speransa che ij tanti dëspers ant tère lontan-e un di sarìo tornà.
Guèra ‘d pòvra gent! Për còsa?
(Parlada ‘d Canal – Roé)
Ij Brandé, Armanach ëd Poesìa Piemontèisa 1997
1 Arbiòt: cit arbi.
2 La carbonà a l’é fàita ‘d pan e bross; ël bross a l’é na sòrt ëd formagg fòrt.
3 A son ij diminutiv ëd Tomà (Masin), Fransesch (Cech), Michél (Miclin), Lussien (Cianòt).
4 L’ha-ti?: ‘T l’has-to?
5 Benito Mussolini.
6 A l’era ‘l crij dij fassista, anventà da Gabriele D’Annunzio.
7 Plùfer a l’é lë stranòm che ij Piemontèis a-j dan a j’Alman.
8 Nemis: inimis.
9 Tistòt: diminutiv ëd Batista.
10 Cento: Vissent, Vincens.
11 Amass: an it. annona.
12 Dnonch: dlonch, dun-a.
13 La përzon a l’era giusta an contrà Leutrom, a Coni.
14 Biton: arbuton.
15 An Toscan-a.
16 Minacià: mnassà.
17 Gidio: Gili (Egidio).