Na gran quantità dle descrission dzora la richëssa lenghìstica dla Valdosta as lìmita a la presentassion dël contat e dij contrast tra italian, fransèis e franch-provensal. Ëd vòlte a ven elencà ‘dcò ‘l piemontèis come component potensial dël plurilenghism dij parlant valdostan. A son ràir, anvece, ij document andoa i amprendoma quaicòs ëd pì concret ansima a lë status atual e an sle fonsion eventuaj dël piemontèis an Valdosta.
A la fin dël sécol passà [séc. XIX], oltra a l’italian (che già fin-a da la mità dl’800 a comensava a fé fòra ‘l fransèis come lenga dla scòla, dij tribunaj, dl’aministrassion pùblica, dla stampa, e v.f.), ëdcò ‘l piemontèis a l’é stàit considerà un perìcol për le lenghe locaj dovrà ant la Valdosta, specialment për ël fransèis e për ël patois franch-provensal.
An efet, i l’oma diverse testimonianse ëd savant valdostan che as riferisso a la fòrsa disgregatòria dël piemontèis. Ant ël 1897, për esempi, l’Abbé Frutaz, antlora redator dël giornal clerical Duché d’Aoste, parland d’un pòpol valdostan che as dësmentia ‘l fransèis e che as vërgògna dël patois, a conclud: «Tra sinquant’ani (ël pòpol valdostan) a sarà sotrà e an sla soa làpida a-i risalterà n’epìgrafe an piemontèis». L’Abbé Cerlogne, felibre regional e autor ëd na gramàtica (1891) e d’un dissionari valdostan (1907), a esprim soa por che ‘l dialet franch-provensal a ven-a, për mancansa’d patriotism dij Valdostan ëstess, invadù dal piemontèis «qui tend à se populariser dans notre vallée». Ant ël 1911 l’Abbé Petigat a dà na descrission informativa dle costume quadrilenghìstiche dij sò cerigòt: «Les gamins qui me servent la messe se disputent entre eux en piémontais, me répondent en français, puis à l’école réciteront en italien et, en famille, causeront patois».
Ancheuj la situassion dël piemontèis ant la Valdosta as presenta, evidentement, an manera diversa. La polìtica lenghìstica fassista a l’ha nen mach provocà l’eliminassion, squasi total, dël fransèis e n’àutra regression dij dialet franch-provensaj, ma dcò na pèrdita ‘d prestis e ‘n ritir dël piemontèis, dcò chiel considerà mach «dialet», e përtant pòch compatìbil con l’ideal nassionalìstich d’un italian «standard», model për tuta l’Italia.
Da n’ancesta fàita tra pì ‘d 7.500 scolé dla Scòla elementar a-i arzulta che dël 1967 ël piemontèis a vnisìa ancora dovrà dal 3,9% dle famije valdostan-e come lenga ‘d ca. A venta gionté che ij parlant an question a son nen distribuì an manera proporsional su tut ël teritòri valdostan. Costi parlant as concentro ant j’aglomerassion pì gròsse dla Bassa Val, che a son ant le zòne confinante con ël Piemont, andova dcò le relassion comerciaj (mërcà locaj, fere, pendolar, etc.) a son d’amprunt piemontèis. A Pont-Saint-Martin, sitadin-a che as treuva a l’intrada dla Valdosta e, përtant, confinanta con ël Piemont, già a l’época ‘d Costantin (4t séc. apress G.C.) pais ëd confin […], ël dialet local, për esempi, a l’é nen franch-provensal, ma piemontèis.
Dal dëspeuj d’una senten-a d’anceste sociolenghìstiche, realisà da noi sël camp, ant la sconda mità dj’ani ’80 a-i seurto fòra d’àutri detaj dantorn al ròl atual dël piemontèis an Valdosta. Eut località esplorà ─ come dì un ters ëd j’anceste ─ as piasso ant la Bassa Val.
Le competense lenghìstiche dij 32 parlant antërvistà an belessì as distribuisso, second l’auto-afermassion dij soget, parej: ël 20% ëd le dòne e un ters ëd j’òmo a diso ‘d savèj parlé bin ël piemontèis. Ij valor an mérit a le conossense passive («capì» e «lese») a son evidentement pì àut: ël 94% dj’òmo e l’80%dle dòne as chërdo bastansa competent për capì un dëscors o për lese un test an piemontèis. Un confront tra cost valor e le medie calcolà su tut ël teritòri valdostan a buta an evidensa doi aspet: 1m, che le competense piemontèise ëd j’abitant ëd la Bassa Val a son an media superior dël 25% ëd cole ‘d tuti ij parlant valdostan (tuti sti dàit a son an base a l’autoafermassion dij soget sensa d’àutre verìfiche intralenghìstiche) e 2nd, che an paralel con la chërsùa dle competense ‘d piemontèis a calo le conossense dël patois franch-provensal, an manera che, ant la Bassa Val, l’idiòma predominant a l’é pì nen ël patois (come a val për la resta dla Val) ma l’italian.
L’antërpretassion ëd quàich domanda ‘d nòstr questionari ch’a resguarda ël domini informal ëd la ca e dla famija an consent ëdcò në sguard an sl’evolussion diacrònica recenta dl’uso dël piemontèis ant le famije valdostan-e. An relassion a la domanda su cola lenga as dovrava an famija quand che j’anformador a j’ero masnà (come dì un-a o doe generassion anans), ël 7% ëd tute le rispòste (106 soget) a rësguarda ‘l piemontèis. L’istessa domanda riferìa al present a resta sensa gnun-a rispòsta «piemontèisa». L’ancrosiesse tra j’ésit ëd le doe domande an arvela che pì dla mità ‘d coj che, na vòlta, a dovravo ‘l piemontèis an famija a l’é passà a l’italian, quaidun a l’ha sernù ‘l franch-provensal e j’àutri a dòvro ancor ël piemontèis mach dacant a d’àutre lenghe (italian, franch-provensal).
Tra j’antërvistà, ël grup «pare e mare» (squasi ‘l 50% ëd tuti ij soget) a vnisìa butà a confront con d’àutre doe domande an mérit. As trata dël confront tra l’idiòma che a dòvro (o a dovravo) an conversand con ij sò (pare e mare) e col dovrà con ij sò fieuj. L ancrosiesse dij doi arzultà an conferma lòn che i l’oma acenà dzora, val a dì che tuti coj che a comunicavo o a comùnico, bele adess, an piemontèis con ij sò (pare e mare) a l’han bandonà (o a bandon-o) cost idiòma a pro dl’italian quand che a parlo con ij sò fieuj. Tut sòn a në specia, an manera manifesta, un ritir avnù (o an cors ëd realisassion) dël piemontèis dal domini dle famije valdostan-e.
Na conferma ëd costa tendensa regressiva an ven fornìa da l’anàlisi dle rispòste a la domanda an sël domini, ëdcò chiel informal, ëd la spèisa. Ël 30% ëd j’òmo e ‘l 10% ëd le dòne (tuti ressident an Bassa Val) a afermavo ‘d parlé piemontèis quand ch’a fasìo la spèisa a Ivreja. Esaminand cost arzultà an manera pì profonda as dëscheurv che ant ël grup anterpelà as treuva gnanca un parlant sota ij 45 ani: lòn che an signìfica che dcò ël domini dla spèisa, andoa ‘l piemontèis a treuva (o a trovava) un cit arfugi, a a l’é an camin a perde quòta. E a l’é pròpi an costa lus che a va antërpretà l’afermassion d’un dij nòstri anformador, quand che i l’oma ciamaje ‘d descrive le diferense tra ‘l franch-provensal dij parlant ansian e col dij giovo: «I vecchi usano parole piemontesi, mentre i giovani usano parole italiane».
Se ‘l piemontèis 100 ani fà a lo consideravo ancor un perìcol për j’àutre parlade dovrà ant la Valdosta, ancheuj dcò chiel a arziga dë sparì dal quàder plurilenghìstich valdostan. A-i resta, comsëssìa, quàich segn piemontèis sota forma ‘d piemonteisism lessicaj e fonétich ant l’italian (regional) dij parlant pì ansian: un camp d’arserca, purtròp ancora motobin inesplorà.
Roland Bauer
23.2.1998 – Università ‘d Salisborgh | Institut für Romanistik
Për tute le sitassion e për tuti j’armand bibliogràfich: cfr. R. Bauer, Sprachsoziologische Studien zu Geschichte und Gegenwart der Mehrsprachigkeit im Aostatal, Salisborgh 1997.