ARMANACH 2014
St’armanach-sì a l’é dedicà ai Piemontèis ch’a son tacà a soe rèis, a tuti coj ch’a stan an Piemont e a sento l’anvìa ‘d conòsse l’ànima dël pais andoa ch’as treuvo e a j’amis ch’a l’han veuja ‘d conòsse nòsta lenga e nòsta coltura e, magara, ‘d fene conòsse la soa.
I son convinta che cudì nòste rèis e confrontesse sensa gnun pregiudissi con j’àutri a sia la manera la pì bela për fé chërse lìber e sgnor nòstr ëspìrit e nòstre masnà. Con un gròss GRASSIE a tuti coj ch’a l’han giutame.
Dzèmber / Dzambrë 2014
2 – Santa Bibian-a, quaranta di e na sman-a
4 – Santa Barbra, protetriss dal feu e da le lòsne, dij minator e dij pompista
7 – II Dumìnica d’Advent
8 – La concession ëd la B.V.Maria
13 – Santa Lussìa, protetriss ëd la vista
14 – III Dumìnica d’Advent
21 – IV Dumìnica d’Advent, Solstissi d’invern: dai 22 minca di a l’ha na frisa ‘d lus an pì
25 – SS.Natal ëd Nosgnor Gesù Crist
26 – Sant Ëstevo, prim màrtir cristian
31 – San Silvestr
D’antan, da nòstre part, as fasìa nen l’erbo, ma ‘l presepio. Vàire religion, vàire e vàire agn ëdnans ch’a nassèissa Gesù, a veneravo le piante, considerà sìmboj ëd la vita ch’a arnass, e a fasìo festa ‘nt le giornà pì sombre dl’ann, përchè, pròpi coj di-lì, a marcavo ‘l solstissi d’invern e l’artorn ëd la lus. A l’é lòn che ‘l 25 dë dzèmber a l’é diventà Natal, ël di che Gesù a nass e a pòrta soa lus al mond.
Tutun la tradission ëd l’erbo ‘d Natal a l’é restà për sécoj na caraterìstica dle popolassion dël nòrd, fin-a che la regin-a Margherita ëd Savòja, a la fin ëd l’Eutsent, a l’ha portà sta ‘mòda’ danoi. Ël presepio, al contrari, a l’é na tradission nòstra. A l’é stàit san Fransesch d’Assisi a organisé ‘l prim presepio con përsonage viv a Greccio, dël 1223.
As tacava a parié la festa ‘d Natal ai 13, santa Lussìa. Le masnà a sercavo e cujìo ‘d pere e ‘d bròce për fé la caban-a al Bambin e la mofa për fé l’erbëtta ai berolin, recitanda la cantilen-a : “Ant ël cel San Gabriel… mofa, cun-a ‘d Gesù bel”. As fasìa l’arian e ‘l lach dë stagnòla e peui, mincadi, as giontava na statuin-a ‘d cartapista, partanda da Gelindo, përsonage caraterìstich dël presepio piemontèis e, a la fin, as butavo Marìa e Giusep. Maca la Neuit Santa ël pì cit ëd la famija a butava ‘l Bambin ant la grupia. La sèira dla Vigilia tuti a andasìo a Mëssa ‘d mesaneuit e vàire campagnin a lassavo ‘n pò duverta la pòrta dla stala, an manera che, se Maria e Giusep a fusso passà da lì, a l’avrìo trovà na sosta càuda.
Le masnà a l’avìo maitass ch’a rivèissa Natal, përchè ‘l Bambin a portava ‘d cadò ai pì brav, ma mach ij cit djë sgnor a trovavo ‘d gieugh, j’àutri a duvìo contentesse ‘d dontrè mandarin, chèiche cochet e ‘d pòchi bombon o dël bambin ëd sùcher.
GELINDO a l’é ‘l përsonage prinsipal d’un-a dle vàire Rapresentassion Sacre popolar sla Nassita ‘d Gesù, la Divota Comoedia ,‘n bërgé ch’a sta an Palestina, ai temp ëd Gesù. Chiel e j’àutri përsonage pì sempi a parlo ‘l piemontèis, an mentre che Giusep, Marìa e jë sgnor a parlo italian. La stòria a l’era conossùa ‘nt ël Monfrà già dël 1200 ma a l’é stàita scrivùa dël ‘600.
Quand che l’Imperador roman a comanda ‘l censiment, Gelindo, coma tuti ij pare ‘d famija, a-j toca parte per andé a fesse registré a Gerusalem. A l’é nen pròpe content, përché ch’a fiòca e a fà frèid, tutun, dòp vàire racomandassion ëd saré da bin pòrte e fnestre, ‘d fé tension ai servitor, e via fòrt… a saluta la fomna Alinda e la fija Aurelia e a part. A-i passa pa vàire ch’a torna andré, per arcomandé a soa fomna ‘d cudì da bin ëdcò la fija, ch’a l’é ancor da marié. A part n’àutra vòlta, ma a torna per arcomandesse ch’a spenda nen tròp…. Anlora Alinda, con la malissia dle fomne, a-j fà quat carësse e, a la fin, Gelindo a part per dabon.
An mentre ch’a torna a ca, peui, giusta feura ‘d Betlem, Gelindo a ancontra Giusep e Maria, bin sagrinà përché ch’a treuvo nen un pòst a la sosta, cola neuit tan frèida. Gelindo, ch’a l’é ‘d bon cheur, a vorërìa che soa ca a fussa nen tan dalògn, për podej ospiteje, ma Maria a l’é tròp fatigà.. Peui a s’arcòrda d’avej vist lì davzin na caban-a, andoa che le feje a stan a la sosta e a-j mostra la stra per riveje. Maria e Giusep a lo ringrassio ‘d cheur.
Ant la caban-a a-i nass ël Bambin e Marìa e Giusep as dan da fé an tute le manere për tenlo a la càud, an mentre che j’Àngej a canto ‘l “Glòria”. Dalora Gelindo a torna a ca e a-j conta lòn ch’a l’é capitaje a la fomna e a la fija, ch’a son ancor ësmaravijà për avej vist na gran lus – pì lusenta che ‘l sol a mesdì – ant la stala e ‘n bel fieul- ch’a smijava n’àngel – e ch’a l’ha dije d’andé da le part ëd Betlem, andoa a trovëran, ant la grupia ‘d na caban-a, fassà dë strass, ël Messia. E parej a parto, tuta la famija, con ël servitor Mafé.
Rivà, con vàire d’àutri bërgé, a la caban-a, a-j dan a Giusep ij ‘present’ ch’a l’han portà: un berolin, doi capon, na dosen-a d’euv, formagg, butir e pan…e pesse e fasse për ël bambin, che Alinda a l’ha scaudà butandje an bola. Tuti a baso ij pé dël Bambin, Alinda e la fija a-j cambio le pesse e a torno a ca, con la promëssa ‘d torné.
La stòria dël bërgé Gelindo e ‘d soa famija a s’ancrosia, peui, con cola dij Grand Përsonage dla stòria. A rivo ij Rè Magi, guidà da la stèila. Maria e Giusep a scapo an Egit, Eròde a comanda ‘d massé tute le masnà pì cite…Gelindo, ch’a l’é andàit a vende ij sò tomin a Gerusalem, a vëd tuta cola violensa incredìbil e a torna a ca angossà.
A l’é lòn che, ant ël presepio piemontèis, a-i manca mai la cita statua ‘d Gelindo, con sò berolin sle spale.
Manere ‘d dì
A-i ven Gelindo = i soma bele a Natal
Porté ‘l Bambin = fé ij cadò
Duré da Natal a sant Ëstevo = as dis ëd na ròba ch’a dura pòch
Proverbi
Santa Bibian-a, quaranta di e na sman-a
Santa Barbra e san Simon, libereme da la lòsna e dal tron
Santa Lussìa ‘l di pì curt ch’a-i sia
Che santa Lussìa a-j conserva la vista, ch’a smija che l’aptit a-j manca nen
Dzèmber tròp bel a marca pa ‘n bon ann novel
Verd Natal , bianca Pasqua
A Natal ij moscon, a Pasqua ij giasson
Fiòca dzèmbrin-a, për tre mèis i l’avroma vzin-a
Bon Natal e Buna Ciaranda