Francòt, pitor e poeta
Parlé dël dotor Ernest Francòt, mòrt ël 4 agost dë st’ann [1968] a Busca, për mi a l’é mach pì un dolor. Da tròpi ani a durava la nòstra amicissia përchè i peussa rassegneme a pì nen parleje, a pì nen gòde la chiete dël sò studieul stracarià ‘d quàder e ‘d lìber, o ant ël silensi ëd na stra ‘d campagna, cole ore soav ëd conversassion e ‘d meditassion sl’art e sla vita, ch’a tornëran mai pì. Mai pì, an picand a la pòrta dla soa ca, da la faciada così delissiosament gozanian-a, i lo vëdrai a cavei ancutì comparì sla seuja e guarderne prima con un pò dë stupor, e peui con un crij d’alegra maravìa, ambrasseme përdù come se i fusso pì nen vëdusse da chi sà che temp. Mai pì ant ël sò pèilo, pien d’ombre dosse e sugnante, për n’invit afetuos impossìbil da arfudé, im fërmrai a fé con chiel un-a ‘d cole sin-e modeste e dlicà, pien-e d’un anciarm squasi da monësté, gnanca dëstorbà da tòta Lussìa, da pì ‘d sinquant’ani soa fedela cusinera, che, con ël pass ëd fèlter e pressà, an sërvìa atenta e precisa. Mai pì ant le neuit d’otonn, mentre na lun-a enòrme e bianca a viagia campand giù sle vigne tant ëd col ciàir, tanta ‘d cla pas da fé vnì fòj, mai pì ant la sala ‘d mùsica dël Mèist Romagna, a fnestre duverte sla colin-a ancantà, i sentrai con chiel surtì dal cheur dël violin o da la tastera dël piano un caprissi ëd Paganini o un preludi ëd Chopin. Mai pì. E as dis pro che ‘l ricòrd ëd na gòj a l’é sempe na gòj, ma, quand as fica ‘d mes l’ombra dla mòrt, a l’é già tant se, nompà dl’angossa, at antërvuja la malinconìa. Così ora a l’é grev për mi rilese le soe poesìe për dene un giudissi crìtich, e a l’e dcò difìcil përchè, mentre për afession i vorrìa laudé tuta la soa euvra, për amor dla vrità i devo distingue e buté ‘d lìmit.
E i dirai sùbit che tra ij sò doi libret, un an italian: «Tremule foglie», e l’àutr an piemontèis: «Ël nòstr cioché», ël pì genit e convincent a l’é lë scond. Nen che an Tremule foglie a-i sio nen ëd bele stròfe e ‘d bej vers da tnì a ment e conservé come na richëssa. […] Ma la soa lingua italian-a a riess nen a trové na mùsica përsonal e, ant l’impacc, a casca soens ant la pròsa o ant la pressiosità. E dcò ant Ël nòstr cioché a comparisso ij ton dla poesia pascolian-a e crepuscolar, e dcò lì ël mond a l’é ristret e familiar, ma ël piemontèis […] a lo giuta a buté an lus cola ch’a l’é la soa originalità, l’inchietùdin e la paura che a mnasso e a ofendo la pas che chiel a serca. Ché ‘d sicur la soa aspirassion pì profonda a l’era cola ëd vive sempe an tranquilità, fòra dla guèra dj’òmini, lontan da le përfidie dl’ambission e dl’avarissia. Ij batibuj a-j piasìo nen, e findi ant le discussion la soa vos, ël sò acent pasi e rijent a l’era un continuo invit a la moderassion, a la prudensa o a la comprension. ─ Përchè scaudesse tant? ─ a smijava dì. ─ Le còse giuste, se a son pròpi giuste, a trionferan. E ancomensoma, pitòst, a fé ‘l nòstr dover! ─.
E, an efet, quand ël dover a lo ciamava, chiel a sentìa e a capìa pì nèn d’àutr che l’arciam dla soa cossiensa àuta e polida. E, se as tratava d’andé an guèra, come a l’é tocaje ant ël 1915, chiel a partìa: e drinta la pàuta dla trincera ansangonà, a l’é stait un médich eròich (sensa avèj na midaja, naturalment) ; e quand a l’ha otnù la condota a Busca, për quarant’ani, sensa mai na vacansa, a l’é stait esemplar për spìrit ëd carità. Basta dì che, për le soe vìsite, a l’ha mai mandà ‘d parcele: e chi a lo pagava a l’era ringrassià, e chi a lo pagava nen a l’era pì nen dëstorbà. É-già, i conto ‘d còse che a smijo ëd fàule e anvece a son vere. Tant vere che am ven veuja’d dì che ël sò ciadeuvra a l’é stàita la soa longa vita. E tuti a lo san, e a l’ha arconossulo dcò ël Sìndich ëd Busca, che për la soa mòrt a l’ha proclamà ël deul sitadin.
Ma ‘d tuta sa legenda strasordinaria, squasi gnente a parëss ant la soa poesìa: për umiltà, prima ‘d tut; ma dcò për tnì lontan ij ricòrd ëd tante fatighe, ëd tanti dolor, ëd tante ingiustissie ancontrà e soportà: che, però, come i l’oma dit, a manco nen ëd ferilo con dë slussi inchietant. E na vòlta sola ël sò cheur a l’é lassasse andé: mach na vòlta (e fasend parlé al sò pòst na pòvra veja) a l’é s’cionfà an në sfògh, e a l’ha scrit la soa poesìa pì àuta e bela: «Ël piat ëd cisi». Poesia fàita con le paròle pì comun-e e sempie, come la mnestra ‘d cisi a l’é la pì comun-a e sèmpia dle mnestre. E a conta ëd còse grande, ma, për gavé ògni sospet ëd blaga, a dà ai sò vers l’andi ëd na filastròcola con rime sempe uguale e con le quartin-e che a finisso sempe con l’istess vers. E pura la poesìa a pija l’incant e ‘l sospir ëd na confession religiosa.
L’hai ruscà për tanti ani
për provëde al mè avnì;
son vansame sto piat ‘d cisi
e a l’é tut lòn ch’i l’hai mi.
E sorele d’umiltà a sa lìrica a son tute j’àutre, che a canto ël cioché: («Lo saluto da davzin, / lo saluto da lontan / coj ch’a ven-o, coj ch’a van…»); la vos («dël biarlòt ch’a va a conté / e segret e drolarìe / a le fior ch’a son fiorìe / pì ch’an pressa al sò passé»); e ‘l ciàir dla lun-a, e ij parpajon dla fiòca, e la róndola che «tuta fòla ‘d lus, ‘d sol» a voltegia e a crija ant ël cel. Donca, ël mond ëd Pascoli? Si, ma con queicòs ëd neuv. Ché mentre ël Pascoli con gòj a canta la gòj ëd le fior, dj’oslin, dle ciovende, Francòt an tute le gòj a sent na paura, na mnassa, na malinconìa. Così se ‘l Pascoli a peul canté «I canarini cantano la sera / per la mia cena piccola e canora» për Francòt l’oslin an gabia, bele che a canta,«chiel sol, sarà, a l’é n’afann ch’a canta». E l’arsigneul an libertà, drinta la boschin-a, ëd neuit a canta «la blëssa ‘d vive» e ij seugn dl’amor, ma dcò «la violensa / che tuti quanti an piega / dël dolor».
Tant che, quand dòp ël di fatigà, a riva la neuit o la fiòca e a pòrta pas a le ròbe stanche, chiel a prega e a ciama a tut ëd fé silensi, ché «veulo deurme le còse, nen esse dësvià», e, come ant na nina-nana a-j canta:
Deurme, deurme, pòvre còse,
tuti quanti l’oma bzògn
dòp la vita ëd fé un bel sògn…
Deurme, deurme, pòvre còse!
E a l’é an cost sentiment inchiet ëd gòj sempe mës-cià a la paura e d’incant sempre ligà al dolor («onde il mio canto / è gioia / ed è dolore / senza posa»), che a anfonga le rèis ëdcò la soa pitura: che a l’é, second mi, la manifestassion pì lìbera e fòrta dël sò spirit. Ché mentre ant la poesìa chiel a manca ‘d col rigor, che a veul che ij vers a coro (come a dis ël Boileau) «de merveille an merveille» e soens a casca an ripetission e stanchësse e ingenuità, con el pënel e ij color a sà ampinì tut ël quàder sensa sfòrs e riempitiv. […]
Tant a l’ha fàit ant la prima stagion dla soa pitura Ernest Francòt; ma n’àutra granda aventura chiel a l’ha vivù peui an cola che i podoma ciamé la soa sconda stagion. E a l’é stait ël sò aussesse ant ël regn misterios e miracolos dla lus, dzora tuti j’abiss, për dëscurvine e tochene la sorgent e la potensa: e lassù, novel ìcaro pì fortunà, a l’é nen brusasse j’ale, a l’ha nen përdù la soa ànima e ‘l sò linguagi e […] a l’ha contane ‘l sò viagi fantàstich e ùnich. Ché tanti pitor, prima ‘d chiel, a l’han rapresentà lus e tempeste, ma sempre an relassion a l’òm e a le soe còse, che ant ël quàder a resto ij përsonagi prim: Francòt anvece a fa dventé uniche «dramatis personae» j’orissi, le fiòche, le luci. E an efet, ant coste soe piture l’òm a compariss mai; lòn ch’a lo interessa a l’é la vicenda, ël misteri, la bataja e la vitòria o la dësfaita dle lus e dle selve, dij vent e dla tèra: e as fa chiel istess vent e lus, fiòca e bòsch për dene, an color, tut ël segret e la violensa, tut ël silensi o l’uch, tut l’anciarm o lë sparm dla natura primordial. […]
Cost, ël pitor che a l’ha duvert ëd mostre përsonaj a Turin e Milan, naturalment sensa che ij crìtich a në capièisso nèn; cost ël pitor e’l poeta, che mi l’hai avù ‘l boneur ëd conòsse e ‘d conservé amis për tuta la vita. E sì i duvrìa rendje grassie për ël grand agiut che a l’ha dame quand mi, giovnòt ëd vint ani e peuj òm ëd tranta e quarant’ani, i sercava la mia stra ant la poesia e ant ël teatro e dëspërtut i trovava arfud e incomprension e chiel, chiel sol, a scotava da mi la letura dij mè travaj (come mi i scotava ij sò), e am dasìa ‘d consej e incoragiament, e ant ël sò salòt, tra declamassion e discussion, da la sèira i la mnavo magara fin a tre bòt dla matin. Ma tut so-sì a l’é còsa che a riguarda pì mi che chiel, e i taso. E për nen cede a l’angossa, i seugno: i seugno Busca che, a st’ora, ant la pas dla matin, a l’é là chieta e ciàira ai pé dla colin-a, ch’a-j fà sercc dantorn con le soe vigne, ij ciabòt, ij bòsch e ‘l castel dël Ròcol, e lassù, sël brich, bianch e solitari, l’Éremo. E ‘l dotor Francòt […] a l’é già për lì a fé vìsite. Guardelo! A l’é pròpi come i l’hai vistlo ant na mia poesìa e come i lo vëdrai fin che i vivo:
Testa un pò chin-a, cavej già un pò gris,
sla boca, ant j’euj sempre tranquij na fin-a
sapiensa alegerìa da un soris:
lo vëddi?, a seurt adess da na portin-a,
fà silensios le stra dël sò pais…
Silvio Einaudi
Musicalbrandé | N. 40 – Dzèmber 1968
