Cioché e spìrit ëd cioché
Remo dij Bèr
Ël sécol ch’a fasìa disdeut a contava ij di quanda le ciòche del cioché dël “Zerb” a baudëttavo ij sò primi pianzin. Ij zerbolin as galëzzavo, content ‘me d’aso plà, speciand soa gòj lassù… lassù ‘nté la cros a gatijava le nìvole.
La gòj a pijava ‘l vòl al pensé che con un cioché tut sò a l’avrìo dit ës-ciav a la comun-a ‘d San Giòrs Canavèis. Ël Zerb, nopà d’esse zerb, a l’era dventà – ëd bon giust – San Giust (an onor dël sant ëd la gesia baròca, àora archincà ‘d cioché).
Ël cioché a argalava a tuti col sentiment ëd patria che mach chi a lo sent a na capiss la grandor.
A San Giòrs la còsa – gnanca a dilo – a l’é pa stàita digerìa bin, tant ch’a l’han seguità a dì (e a diso ancora ancheuj) Zerb, zerbolin… ansi: “cuj dël Zerb”.
Coj ëd San Giòrs a l’han tacà a buté mal, prima con ëd pëssion ëd làude a sò cioché peui con ëd manà ‘d crìtiche al cioché dj’àutri.
An sle prime “cuj dël Zerb” a l’han pa dàit urija a la malaciàciara, ma na dumìnica…
Na dumìnica ‘l parco ‘d San Giòrs, ant la prédica dla mëssa granda, nopà ‘d deurbi l’Evangeli, a l’ha tacà ‘n dëscors an sël cioché.
Compagnà dal “din-dalan” ëd le cioche a disìa: – Nòss ciocher a l’é sossì, solì e solà… A l’é bel, ban fèt e àut 25 méter: ël pì àut!… Cuj ch’a l’han studià ‘nt ij lìber greuss a dìsan ch’a sìo stil romànich, dëI sécol ch’a fà quatòrdes, travaj pressios ch’a l’ha conservà ‘nt ël tamp soi particolaritè… – E bla-bla… bla-bIa… mai pì finì.
Tra ij fidei ch’a scotavo con la salivëtta ‘d gòi a-i era (va a savèj ël perchè e ‘l përcoma) un zerbolin ch’a l’ha pa arzistù a sente oltra. Spaciassà la man ant ël beneditin a l’ha compagnà ‘n pëssion ëd bin con un ghirigòri ‘n sël muso e, dësgagià ‘nt ij barolé, a l’é corù a sò pais a dé la neuva (pa pì tant neuva).
– A l’ha dit sossì, solì e solà – a tranfiava ‘l zerbolin, blablabland la prédica dël parco ‘d San Giòrs, ai sò paisan arvers ‘me ‘d cop.
– A l’ha ‘dcò dit che ‘l ciòcher ëd San Giòrs a l’é àut 25 méter: ël pì àut!
– Ma miraco ‘l nòss a l’é pì àut – a l’ha bësbijà un.
– Ma ‘s capiss ch’a l’é pì àut! – a l’ha brajà n’àutr (che ‘l feu dël sentiment ëd patria a-j brandava fòrt ancreus).
N’àutr ancora a l’ha proponù:
– Andoma dal sacrista, cël a ten da cunt ij feuj dël proget ‘me j’arlichii ’d Patërlich.
– Andoma?
– Andoma! – e tuti a sòn andàit.
A San Giòrs a vira vos che lë scartari a l’abia lesulo ‘l parco, vist che al Zerb a-i era gnun bon a lese, ma për tëmma ch’a sio sofiadure ‘d lenghe ‘d sùcher i na ten-o nen cont ant la conta.
Comsëssìa a va dit che lë scartari a dasìa rason al cioché ‘d San Giust, testandlo àut vintesset méter e passa.
Vestì ‘me al di dle nòsse e alégher coma ‘d pess, “cuj dël Zerb” a son anviarasse vers San Giòrs për fesse le rason.
La stra a formiolava ‘d gent lesta ‘d piòta e ‘nt l’aria satìa’d zonzon a losnava minca tant un braj:
– I-j bùtan an ginoj! – I-j fan ciamar përdon!… – A l’é ora ch’a la piàntan ëd baular a la luna!… – I-j pànsan nujet a faji bassar ël cachët!…
La coalera bragaleura a l’é intrà an San Giòrs defiland dëdnans a la gesia ‘d San Michél, anté j’euj dle bigòte a së sgranavo sbalordì ‘nt ij quadret ëd la grà. A l’ha traversà ‘l pont dël Molinat e ij lumin ëd le lavòre a son andaje dapress… antant che le man a rangiavo le còte sle culate.
L’arson dij sòco ‘nt la sternìa a l’era col ëd n’armea a caval.
Quàich uss a s’ambajava, e minca na fnestra a l’era na tirà ‘d ridò.
Rivà an piassa a son tombà a còl a mesa dosen-a d’ànime sangiorsèise, ch’a parlavo dël pì e dël meno e, saraje ‘nt un sercc sempre pì strèit, a l’han antrucaje ‘d mila improperi, ëd dròle manere ‘d dì e d’espression mal fé a antende.
Ij ses, ëstralunà, a sërcavo ‘d cuse ij dëscors dësdàit quand un zerbolin a l’ha svantà lë scartari al vent anvitand ij sò paisan a fé “boca-tas”. Tuti a son ëstàit ciuto.
An col silensi, virà vers ij ses, a l’ha cantaje l’antìfona:
– Vujet i cresi d’avàjer ël ciocher pì àut dël nòss, ma i piji ‘n bàilo!… Vardè-sì: carta canta! – e, dit lòn a-i passava lë scartari sota ‘l nas, duvert a la pàgina dle misure. – Ël vòss a l’é àut 25 méter?… E ban, ël nòss a l’é pì àut ëd dui méter bondos!
Nopà d’arbëcchelo, ij ses (ch’a j’ero d’artista da cant e da subi) a l’han subià quat vire për ciamé ‘l sìndich (tre vire a sarìa stàit ël signal) për ël parco… doe për ël médich… un-a për lë spëssiari).
La ca dla comun-a a l’era a doi pass e ‘l sìndich a l’é rivà ‘nt un’Ave Maria. A venta dì ch’a l’era n’òmo botonà a l’ansù, combin che la figura a lo neghèissa na fërvaja.
Ij sò a l’han butalo al corent ëd la còsa e chiel, pijà lë scartari, a l’ha lesune minca riga e studiane ij dissegn.
A-i era pa ànima ch’a banfèissa.
Apress, ël sìndich a l’ha smicià ‘n soris e, vardand ij zerbolin ant le bale dj’euj, a l’ha dit: – A l’é pròpi vài ch’i sai batzè a l’eva dij macaròn; vòss ciocher a l’é nà pì àut dël nòss, ma ‘l nòss a crëss.
– A crëss? – a l’ha ciamà ‘n zerbolin.
– ‘Me a fà a crësser!? – a l’ha sclamà n’àutr.
– Cunta gnoni cuchi! – a l’ha crijà n’àutr ancora.
Ël sìndich ëd San Giòrs, sensa perde la calma, a l’ha giontà:
– Nujet i san nin busierd, s’i sai nin convint a basta ch’i contròli!
– Bravo merlo!… ‘me ch’as fà?
– Ma cristiandòro!… iv perdi ‘nt un bicer d’eva. As pija ‘n ninseul, as frëmma da na banda a la muraja dël ciocher con quat cieu… àut che l’àutra banda a berlico li sterni. Da la part dij cieu as fà na riga ‘nt ël ciocher con na scaja ‘d mon – che gnon a tramio ‘l ninseul – e ‘l gieu a l’é fèt. – Se a crëss, da ‘ncheu ‘n quìndes la banda bassa dël ninseul a berlicrà pì nin li sterni.
Vist che tuti a trovavo giusta la gàbola angignosa dël sìndich, a l’han butala an pràtica, dandse ‘l pontel da ‘ncheu ‘n quìndes.
Gnanca a dilo “cuj dël Zerb” a l’avìo l’ass ant ël pré.
An efet, “cuj ëd San Giòrs” ël di prima dël pontel a l’han fàit chërse ‘l cioché tajand un dil ëd linseul da la banda dla sternìa.
E cuj dël Zerb?
Cuj dël Zerb, quand a son rendusse cont ëd person-a che ‘l cioché ‘d San Giòrs a chërsìa, a son ëdventà ‘d bòsch e, quand ël sangh a l’é torna viraje, a son anviarasse vers ca con le bòbe longhe.
Ij sòco a rabastavo dolorà sla sternìa.
Minca na fnestra a l’era na tirà ‘d ridò e… na ghignà sota ij barbis.
Im memòrio pì nen ëd chi ch’a l’ha contame costa stòria: mè pa’, Gioanin Ber? …Mè grand Batista?… Io sai, lo sai che d’àutri cioché a son chërsù a la stessa manera (a l’han dime che col ëd Valperga, a fòrsa dë scursé ‘l linseul a l’ha passà ij 60 méter) ma gnun a podrà mai feme chërde che ‘l mè à l’é nen ël pì bel, ël pì ban fèt… ël pì àut. E peui sota cost cioché a arson-a ‘n dialët sì viv, original e compless ch’a val la pen-a ch’i vë s-ciairissa dontrè particolarità (tant për buteve ‘nt ël sust).
L’agetiv dimostrativ col, al plural a dventa cuj pròpi come ij përtus dj’erbëtte, tant che a dzorviv la dita bissens: “A San Giòrs a-i é ‘d cuj bei, ëd cuj brut e ‘d cuj pët pët”. Dagià ch’i son ancalame dë scrive pët i veuj dive che ij nòm con final an “ët” a fan ël plural an “àit”, es. ël dialèt > ij dialàit, ël garët > ij garàit. Sempre a propòsit ëd plural a va dit che ‘l can a dventa ij chen, ël gat as cambia an ghet e la man a fà li men, mentre ij nòm ch’as saro an “òss” a fan ël plural an “euss”, come: ël gròss > ij greuss, ël fòss > ij feuss. Ij nòm con final an “on” a fan ël plural an “òn”, es. ël mon > ij mòn, ël pinton > ij pintòn; e coj an “ò” a cambio an “eu” parèj d’un ciò ch’a dventa ij cieu.
Ël verb ausiliar “ésser” a l’indicativ present a fà: mi i son, ti it é, cël a l’é, nujet i san, vujet i sai, loret a san. L“avàjer” a l’istess meud e midem temp a fà: mi i l’ho, ti it hè, cël a l’ha, nujet i l’han, vujet i l’hai, loret a l’han.
La prima coniugassion as compiss an “ar” (con “ar” tònica), es. parlar, cantar, baular (la “a” tònica as prononsia scura meno che ‘nt le paròle sglissante, es. màndola, pàndola). La sconda coniugassion as sara an “er” (con “er” mai tònica), es. créser (chërde), véser (vëdde), pèrder (perdi). La tersa coniugassion a l’ha final an “ir”, es. finir, morir, partir (con i sempre tònica).
An manca mach la “n” faucal, ma bele che da nujet la lun-a pien-a a sia mach na luna pina, mè dialët che bel dialët ch’a l’é.