ARMANACH 2014
St’armanach-sì a l’é dedicà ai Piemontèis ch’a son tacà a soe rèis, a tuti coj ch’a stan an Piemont e a sento l’anvìa ‘d conòsse l’ànima dël pais andoa ch’as treuvo e a j’amis ch’a l’han veuja ‘d conòsse nòsta lenga e nòsta coltura e, magara, ‘d fene conòsse la soa.
I son convinta che cudì nòste rèis e confrontesse sensa gnun pregiudissi con j’àutri a sia la manera la pì bela për fé chërse lìber e sgnor nòstr ëspìrit e nòstre masnà. Con un gròss GRASSIE a tuti coj ch’a l’han giutame.
Mars 2014
4 Màrtes grass, ùltim di ‘d Carlevé.
5 Merco scuròt a l’é ‘l prim di dlë smanòt, ch’a va dal di dle Sënner a la prima dumìnica ‘d Quarésima.
La Quarésima – coma l’Advent – a l’era rispetà an manera rigorosa. As balava nen, a-i era pa ‘d feste ni ‘d mariage e as fasìa penitensa e giun.
19 S.Giusep, ël di dla marenda o dle busìe dosse. Për sta festa– un-a dle pì arnomà dl’ann – a-i é vàire tradission e proverbi, dont un a l’era bin car ai nòstri nòno: San Giusep a pòrta la marenda ant ël fassolet, San Michel (29/9) a la pòrta an cel (a mars a fà già ‘d bele giornà e as taca a fé marenda an sij pra, fin-a a stèmber, quand ch’a torna ‘l fresch).
20 Ai 20, di dl’equinòssi – cand che ‘l di e la neuit a son longh l’istess – a comensa la prima. A-i é pì nen le stagion ëd na vòlta: a l’é pròpi parej! D’antan i lo savìo tuti che la prima a comensava ai 21… e, ora …andé a serchevlo an sij lìber gròss! E a l’é l’istess për San Benedet, la róndola sël tèit : a l’era un dij proverbi pì conossù, ma cheidun a l’é sautaje ‘l balin dë sposté ‘l Sant a j’11 ëd luj e… s-ciaolarà!! Boneur che ‘d róndole a-i na j’é pa pì vàire… e che na róndola a fà nen primavera!
24 Ël di dla ressia : st’ ann-sì a càpita ai 24 ëd mars, përché a l’é ‘l di ch’a taja an doi la Quarésima
25 A la Novalèisa a-i é na tradission bin fòra-vìa: ai 25 dë sto mèis ij giovo ch’a veulo fé ‘l fil a la fija dël cheur a van a s-cianché ‘n ramet ëd bòsso ‘nt ël parch ëd l’Abadìa, peui a lo bagno ‘nt na biarlëtta e a serco dë sbrincé la fija. A Mompanté a son un pò pì grossé e, për fesse vorej bin, a-j tiro na pera dré dle spale… ma ij fieuj ëd Salbertrand – bele ch’a sio nen tròp originaj – a son ij pì romàntich: a fan na serenada sota la fnestra dla bela … La Nonsià a fà chité le vijà, ma a metà stèmber a son tornà: a tacavo ij travaj gròss ant ij camp e, la sèira, tuti a j’ero strach e a filavo… a vëdde doman.
Ël moment bon për stopé ‘l vin a l’é la fin ëd mars o ij prim d’avril, a sconda dla lun-a, ch’a deuv esse pien-a. Ij nòstri cé a-j dasìo sempre da ment a la lun-a e a la vardavo për savèj cand ch’a l’era ora ‘d fé qualsëssìa travaj.
Pr’esempi, as chërdìa che la lun-a ch’a monta a fussa bon-a për anté, vëndumié, fé cové j’euv, salé ‘l lard e fé ij salam. La lun-a calant a andasìa bin për pianté j’erbo da fruta, spataré lë liam e fé tute le sòrt ëd compòste.
Manere ‘d dì sla lun-a:
- Avèj la lun-a për travers
- Esse ‘d lun-a bon-a
- Esse nà ‘nt la lun-a chërsent
- Esse brav coma ‘l sol, esse fòl coma la lun-a
- Gheuba a levant, lun-a calant; gheuba a ponent, lun-a chërsent
- La lun-a = ël dësdeut da taròch o cola ch’a fà ciàir a andé a robé le siole.
Manere ‘d dì:
- A l’é passaje San Giusep: – manera ‘d dì gramëtta, ma amusanta – as dis ëd na fija sensa tante… curve, pensanda al rabòt che ‘l Sant a duvrava për sò travaj.
- Ij patarass ëd mars (valòsche gròsse e pien-e d’eva)
- Stagion ëd le nià (la prima)
- Longh come la Quarésima
- Fé Quarésima (sté giun)
Proverbi:
Mars a cambia set bonet al di.
A la prima tute j’erbe a van bin për fé ‘d salada (Le riserve dl’invern a son bele finìe ma, ant l’òrt a-i possa ‘ncor gnente e alora sì ch’a son bon-e j’erbëtte, bele tendre, dij pra: ij borass e ij girassoj, ij luvertin e ‘dcò le feuje dle fròle e le feuje e le fior dle viòle e dle primaverin-e…).
La Quarésima, àuta o bassa ch’a sia, a serv për fé lëssìa (sto proverbi as riferiss a la costuma ‘d fé lëssìa quand ch’a tacava a fé ‘d bele giornà, përchè, d’invern, la ròba a suvava pa, ma a peul ëdcò riferisse al consej religios ëd confessesse prima ‘d Pasqua).
Ël ‘Canté j’euv’ a l’é na tradission ch’a s’arpet për tuta la Quarésima, an bon-a part dël Piemont.
Pr’esempi a Casal, un grop ëd giovo a vira për ël pais andurmì e a canta na serenada dròla con dë stròfe fisse e d’àutre amprovisà. As taca salutanda con reverensa ij padron dle ca e dle cassin-e, peui as passa a la sàtira ai sò difet e as finiss ciamanda cheicòs për paghé ‘l cotiss: euv, vin o ròba da mangé o, almanch, un lantigher, che, ant ël dialet ëd Casal, a l’é na pera bianca a forma d’euv, ch’as deuvra për mostré a le pole andoa ch’a deuvo fé l’euv.
Se ij padron a-j na dan, la serenada a finiss bin: I v’ auguroma bon-a neucc/ fin-a che ‘l disné a sarà cheut!”
Ma, s’a son rancin, a-i é vàire stròfe ‘d maledission: Tante pere a-i son an col mur,/ tanti ciò ‘nt ël vòst cul! o
An sta ca-sì a-i ven-a la suitin-a/ ch’a sëcche la crësta al gal/ e ‘l cul a la galin-a!
E, dòp d’avej-je cojonà bastansa, la companìa a passa da d’àutre part.
Peul desse ch’ a rive da sì la manera ‘d dì: Andé a canté an n’àutra cort…
