ARMANACH 2014
St’armanach-sì a l’é dedicà ai Piemontèis ch’a son tacà a soe rèis, a tuti coj ch’a stan an Piemont e a sento l’anvìa ‘d conòsse l’ànima dël pais andoa ch’as treuvo e a j’amis ch’a l’han veuja ‘d conòsse nòsta lenga e nòsta coltura e, magara, ‘d fene conòsse la soa.
I son convinta che cudì nòste rèis e confrontesse sensa gnun pregiudissi con j’àutri a sia la manera la pì bela për fé chërse lìber e sgnor nòstr ëspìrit e nòstre masnà. Con un gròss GRASSIE a tuti coj ch’a l’han giutame.
Fërvé 2014
1 Sant Ors, fera d’Osta. A Pòrta Pretòria, ant ël Borgh Sant Ors, as fà na fera bin anciarmanta, con l’esposission ëd tuti ij prodot artisanaj caraterìstich ëd la val d’Osta e le scolture an bòsch.
An Val ëd Susa, a Urbian (Mompanté), ël di dël sant Protetor, Sant Ors, as rapresenta ‘n cit drama pròpi dròlo, ël Bal ëd l’ors, d’adoss, peul desse, sèltich. Un përsonagi – che mach dontré përson-e, ch’a conòsso bin la tradission, a san chi ch’a l’é – a riva tut coatà da ‘d pesse ‘d pel ëd crava e da na longa pruca ch’a jë stërma la facia. A l’é bin gropà da còrde e caden-e e possà vers ël pais dai cassador ch’a l’han ciapalo ‘nt ij bòsch lì dantorn e, mincatant, a manda ‘d braj ësbaruvant travers un gròss ambossor ch’a ten an boca. Arlongh la stra la gent a lo patela, a lo sbefia e a serca ‘d feje ciapé na sumia, versandje ‘d vin ant l’ambossor. Dësdeuit e ancutì, l’ors a riva an piassa e a s’arvangia e a conquista la libertà, balanda con la fija pì bela dël pais.
2 La Candlera. Ant le gesie as dasìa na candèila benedìa e, la sèira, ‘l pare a l’anviscava e a benedìa con un segn ëd cros tuti ij pols ëd coj dla famija, peui le pòrte e le fnestre dla ca e dla stala, ij let, le grupie e ij giogh dij beu, për arparesse da jë spìrit malegn. A guaj se la candèila as dëstissava an mentre ch’as fasìa la benedission: prest cheidun ëd la famija a sarìa mòrt! Dòp la sirimònia, la candèila as tacava al mur dla stansia da deurme, dacant al Crocifiss e a l’anviscavo maca s’a-i venìa la tempesta o davzin al let d’ un ch’a l’era a j’ùltim.
3 San Bias. Ancora adess, coma d’antan, an nòstre gesie as sélebra la fonsion antica dla benedission ëd la gola.
Jë Spadoné ‘d Venaus a s’esibisso ai 3 e ai 5 dë sto mèis për la festa ëd san Bias e Santa Brìgida.
5 Sant’Aghëtta a fà score la biarlëtta – sto bel proverbi a anvita a la speransa, da già che la giassa e la fiòca a comenso a fonde e, bele ch’a-i sio ancora ‘d giornà frèide, la prima a s’avzina.
16, ij Feu Valdèis. La neuit dël 16 an val Pélis e Val Cluson, dzora a Pinareul, as fà na gran festa për arcordé la Convension dij Valdèis, ai 17 ëd fërvé dël 1848, con ël Regn dij Savòja, ch’a-j dasìa, a la fin, la libërtà ‘d professé soa religion, apress sécoj ëd guère, përsecussion e violense. Le montagne dle valade a son anluminà tuta la neuit dai Feu Valdèis, as bala la corenta, as canta an ossitan, compagnà da la viola dij bòrgno e, për ëscaudesse, as bèiv un bicer ëd vin brulé.
27, giòbia grass, 4 ëd mars, màrtes grass: st’ann-sì, ël Carlevé a l’é bin longh, da già ch’a finiss ai 5 ëd mars, merco scuròt, ël di dle Sënner.
Ij di pì alégher ëd l’ann a càpito squasi sempe ‘d fërvé.
Ël Carlevé a l’ha ‘d rèis bin fonghe e diferente da ‘n pais a l’àutr.
La mascra pì arnomà, ch’a rapresenta tut ël Piemont, a l’é Giandoja (Gioann ëd la doja): a-j pias mangé e bèive bin, a peul nen s-ciairé l’eva; svicc a satirisé, ma galantòm. A l’é nà, probàbil, dla fin dël ‘700 an piassa Castel, andoa ch’as baronavo marcandin, ciarlatan, medicon, barache dij buratin, dont Giandoja, mersì ai Frej Lupi – sò teatro a l’é ancor viv a Turin, an contrà Prinsi Amedé – a l’é diventà ‘l pì famos. A chiel a l’han dedicà ij cicolatin piemontèis pì arnomà: ij «giandojòt».
Minca pais, combin ch’a sia cit, a serca d’organisé ‘l carlevé con sfilade e cher, a sconda ‘d soe tradission.
A Ivreja a-i é ‘l Carlevé pì conossù dël Piemont: l’ùltim saba ‘d Carlevé as nòmina la Bela Mulinera e, la dumìnica, ‘l lùn-es e ‘l màrtes grass as fà la bataja dij portugaj. Costa manifestassion internassional a arcòrda la stòria ‘d Violëtta, fija d’un muliné, forsà a passé soa prima neuit ëd nòsse ant ël Castel con ël fëodatari ‘d Federì Barbarossa, Ranié ‘d Biandrà. La bela e vajanta fija a s’arend nen a l’ingiustissia dël ius primae noctis, ma a massa ‘l fëodatari e a-j dà l’andi a n’arvira dla popolassion. Tuti ij përsonage dla rievocassion ëstòrica a son vestì con ij costum fiamengh ëd l’época.
A l’é perdusse ‘n pò, nopà, la tradission ëd fé l’Erbo dla Cocagna, da già che ij baracon dij “Luna-Park” a l’han pijaje ‘l pòst. L’ùltim di ‘d Carlevé, màrtes grass, an quasi tuti ij pais, as fasìa na gran ribòta. An piassa a butavo l’Erbo dla Cocagna, na pertia bin àuta, ch’a l’avìa, pendù an ponta, ëd salam, ëd sautisse, ’d bote e ‘d tome. Tuti ij giovo dël pais a provavo a rampignesse për ciapé cheicòs, an mentre che la gent, dantorn, a-j cissava, ma la pertia a l’era tuta oncia e la pì bon-a part a sghijavo e a robatavo giù, an mes a le rijade ‘d tuti. Mach cheidun a rivava a ciapé ij premi e a podìa fé sin-a con j’amis: e sossì a l’era considerà ‘n gròss cadò, përchè da mangé a-i j’era pa vàire e gnanca sempe…
Ël Carlevé, na vòlta, a l’era bin pì sentù che adess, da già che ij di ‘d festa e j’ocasion d’amusesse a j’ero bin ràir.
La sèira dël màrtes a fasìo ‘n babacio ‘d paja, vestì da fomna – peul d’esse n’arcòrd ëd le masche, condanà al ro – e a-j dasìo feu : a l’era la fin dël Carlevé!
Ma pa tuta la gent dël pais a fasìo festa, ij pì fedej as trovavo ‘nt la gesia, për le quaranta ore d’orassion, për ciamé përdon a Nosgnor ëd tuti ij pecà fàit an coj di ‘d baldòria. Da la dumìnca al merco scuròt a-i vnisìa ‘n prèive foresté, che, ansema al parco, mincadun s’un pùlpit, a-j dasìa l’andi a na sòrt ëd rapresentassion dròla, andoa un a fasìa la part d’un mangiaprèive burlon e l’àutr a sercava ‘d convertilo. A Carlevé ij nòstri cé a s’amusavo findi ‘n gesia!
Carlevé a l’era dcò temp ëd mariage e d’ampromëttiure: a-i era ancor nen tan da fé ant ij camp e le feste a j’ero un dij ràir moment che ij giovo a podìo fé conossensa con le fije, sempre sota j’euj dle mame…
Ël di dle Sënner, merco scuròt, a Biela a fan la festa dël Babi, dont la mascra – ch’a arcòrda, conforma la tradission, un foresté ch’a l’avìa sercà ‘d sedùe Catlin-a, la fomna bela ma ciaramlon-a ‘d Crispin – a l’é giudicà ‘nt ël teatro dla sità e peui a bruso an piassa un babacio ch’a rapresenta ‘l babi.
Manere ‘d dì:
Sente ij carlevé sle spale (sente ‘l pèis dël temp ch’a passa)
Pianté barache e buratin (lassé tut e andessne)
Proverbi:
La fiòca ‘d fërvé le galin-e a la pòrto via con ij pé.
Ant la lun-a ‘d fërvé a venta poé.
Links:
Il ballo dell’orso
Gli spadonari di Venaus