As comensa con la contea ‘d Piamont (Piamont, manera ‘d dilo a mè pais, miraco dal latin bass plani et montes, peui virà mal an Pedemontis, parèj d’àutre etimologìe popolar) d’Alasia ‘d Susa, peui con cola dël Piamont angiovin e ‘l notum sit contis (= cunctis) Cuneum caput Pedemontis.
Ël Piamont a nass ësj’Alp; ij Piamontèis dij brich e dla pian-a a sbërgiàiro ij Provensaj, meditaragn, për sempe. As groparan con ij Savojengh, alpin coma chiej. (1)
Coni e ij sò montagnin a saran an tra ij sivalié dla difèisa alpin-a. Findi an Savoja ij Piamontèis as curviran ëd glòria (Journal du siège de Montmélian ëd Carlo Giròni dël Caret, marchèis ëd Bagnasch, 1690-91).
Për ëd sécoj, d’ëscritor neusti e forësté a diran ëd la Nassion Piamontèisa e ‘d soa glòria.
Findi ai doi Piemonte eroico ‘d Marsian Bernardi e d’Albert Fënoj. Contra le pì fòrte armade d’anlora, ëd Fransa, Spagna, Almagna.
An tra ij tanti ciadeuvra dla literatura Piamontèisa an fransèis, a venta lese ij Souvenirs militaires des états sardes ëd César de Saluces (1853). Dcò chiel a l’ha scrivù dla Nassion Piamontèisa. Cole virtù militar, a dis, tant fòra-via, a l’avìo coma rèis e sàiva le virtù sivile ‘d tùit ij di: travaj, passiensa, dissiplin-a, ël dovèj fàit coma la ròba pì genica (2), sensa trombe, virtù ch’a ven-o da n’arligion ancreusa. I lo sëntoma ‘nt le làude dij forësté.
Laurent Echard, ant sò Dictionnaire Géographique des quatre parties du monde (Paris, 1789, 15ème édition) a scriv a la vos Piémont: «Les Piémontois sont industrieux, spirituels, fort affables envers les étrangers, gais, fidèles à leur Souverain et fort attachés à la Religion Catholique» (pp. 557-58), Nen ch’a sia un portà a pompé (3); për esempe a Naples (le royaume de) a tira fòra sa drolarìa poética: «…ce qui fait dire en proverbe que Naples est un paradis habité par des diables». A duvìa esse ‘n proverbi motobin cognossù. Un blason popolar che ‘l conformism fard e cafard a l’ha peui ëstërmà.
March Foscarini, ambassador ëd Venessia a Turin (e peui doge, dël ‘700) a scriv ëd la probità, dle virtù sivij dl’armada Piamontèisa, dle lege squisite a bon pro dj’ospidaj.
L’avocat dij pòver a l’é durà dal 1379 al 1864, dësfàit da cola borghesìa reassionaria ch’a l’avrìa peui dësfàit ël Piamont.
Samuel Sharp (1765), viagiador anglèis, difissios, a dis d’avèj trovà manch ëd corussion belessì che miraco an tuta Euròpa.
Ël Baron ëd Bielfeld e ‘l general fransèis Coigny, comandant ëd l’armada fransèisa, a van an breu ‘d faseuj cand a parlo ‘d nòst’armada.
Ël duca Massimilian ëd Bavera a-j ësmon a Tòjo AmaDé II ëd baratesse j’ëstat, ma l’AmaDé as pija bin varda.
Montesquieu (1728) a scriv: «Ij campagnin a stan pro bin an Piemont, tùi a l’han sò ciabòt (4) ëd tèra drùa e dle bele òte as la fan bin coma j’ësgnor»; lòn ch’a vorerìa dì che sensa tante sonade progressiste egalitarie a cola giustissia sossiala ch’as peul rivesse ant ës pòr mond-sì, ël Piemont a l’era scasi rivaje.
Pì d’un sécol apress (10 ëd San Giann, 1838), Jules Janin, fransèis, a làuda Turin e ‘l Piemont për soe campagne admirablement cultivées, a arcòrda la làuda che Plinius, siensià roman, a fà ‘d Chér, e a conclud: «I j’era ‘ncora nen an Italia».
I podoma nen arcordé tùi ij forësté ch’a l’han dit, branca pì branca manch, le mideme ròbe. Lesoma ‘ncora, ëd Kurt Seidel, alman (Torino mia 1912): «Brava gente questi figli di Gianduja. Li amava tanto anche il vecchio Nietszche, li trovava cortesi, bonari, franchi. E tali sono in realtà».
Malalaparte an Benedetti italiani a-j ciama «j’ùnich europengh d’Italia».
Për la lenga, a comënsé da Dante ant ël De vulgari eloquentia a Montaigne, Des Brosses e subia, gnun ch’a-j senta italian; a s-ciopaté a-j dan për fransèis o motobin aramba.
De Rayneval, diplomàtich fransèis (mai 1856) a scriv: «a l’é un gròss boro col ëd chërde che ij Piamontèis a sio italian, përchè ‘ntra ‘d chiej a l’é motobin pì fòrt l’airage (5) svìsser e fransèis», (O’ Clery Come fu fatta L’ltalia, p. 23, Temple-London, mars 1892).
Grand amirador dij Piamontèis a l’é d’Ideville. Ma, coma a diso ij fransèis, on n’est trahi que par les siens.
Ant ël ‘700, e dnans e apress, coj ch’a vëddo ciàir a son j’ëstòrich, coma ‘l gran Carlo Denina d’Arvel, o ij siensià, coma ‘l médich Morissi Pipin ëd Coni. Ij literà a bato le cuverce për ciapé le parpajòle. Tòjo Alfé, ël Pipsio dla Pipsia, a ciama Turin, sità anfibia: mesa piamontèisa e mesa fransèisa, e la lenga italian-a an Piemont na ròba da sfròs e sfrosador.
Republican da taulin e da salòt, fieul ëd na Maillard de Tournon, a savìa ‘l fransèis e ‘l Piamontèis, ma a l’era pro filon da ‘ntende ch’a podìa vnì ‘l prim tràgich d’Italia, ma nen ëd Fransa; e anlora alé, a stragiché contra ‘l Piamont.
N’àutra bon-a pleuja a l’era dcò Giusep Baret, tut ëscandalisà che ij Piamontèis as sèntèisso pì aramba ai fransèis che a j’italian.
Nompà ‘l Denina a l’é contra l’italian an Piamont e për ël fransèis e ‘l piamontèis, contra l’unificassion ëd la penìsola e për un Piamont daspërchiel.
Ma col ch’a flamba ‘l bòcc a l’é Pipin, médich ëd Ca real, ch’a veul fé vanté via italian e fransèis për buté ‘l Piamontèis a l’onor dël mond, portelo an palm ëd man.
Le nòte doleurie a ven-o ‘nt l’Eutsent. Ël Calendario Istorico dël 1817 a dis ciàir che ‘l Piamont e soa lenga a l’han ij parent dëdlà dj’Alp; ma giumai la folìa a va a l’incant.
Un-a dle macëtte, ma ch’a peul nen esse sospetà, pròpi për sò italianism mangiaprèive, a l’é Àngel Broferi. Ant soa Storia del Piemonte dal 1814 ai giorni nostri a scriv: «… ebbe il Piemonte in ogni tempo medesimezza di costumi, di opinioni, d’interessi con la Francia» (pag. 1).
E ‘nt la Storia del Parlamento Subalpino: «Nei tempi da me descritti nessuno poteva pretendere dal Piemonte una devozione nazionale che era soltanto privilegio di eletti spiriti» (I vol. p.28). Coma Tòjo Alfé e scaràmpola (ma a n’j’é dij bej ëdcò al di d’ancheuj), as pijo ciò për bròca për d’eletti spiriti e j’àutri ch’a vorìo resté Piamontèis e a l’avìo ‘d lòn ch’as dis ant le grumele, a-i fan passé cicio e barolé (5).
E ancora «a pié di queste Alpi … in generale il popolo aveva più notizia delle cose che succedevano di là che di qua dal Cenisio».
Con tut lòn, mincatan eletto spirito a ‘l l’era dabon: e a lo savìa e a scrivìa ‘nt l’ëstòria dël parlament (III vol. p. 94): «Non si tratta di sottrarre i sacerdoti alla legge comune… di questo principio fu così fedele osservatore il deputato di Caraglio (chiel) che quando molti anni dopo si giudicò monsignor Fransoni (l’arsivësco ‘d Turin) con leggi eccezionali, per abuso, tolte alla giurisprudenza del medioevo, in nome della libertà e della giustizia fu solo ad opporsi alla condanna del Vescovo». Lòn ch’an fà toché con man che rassa ‘d parlamentar a fusso coj italianista.
Peui, torna top, a taca ‘l La Màrmora (pag. 295) përchè «d’Italia poco sapeva, d’indipendenza niente affatto», opurament coj fiamengh ëd deputà Savojengh (pp. 498-518, II vol.): «i Savoiardi non ebbero ritegno a dichiararsi pubblicamente avversi alla causa italiana».
Un ëd chiej, ël Mollard, a tron-a: «La reproche à l’injustice d’un gouvernement absolu et non aux Piémontais, avec lesquels les Savoyards sympathiseront toujours par le sentiment inné de l’ordre dans la vie civile, de la discipline et du courage sur les champs de bataille» (p. 642, vol. II).
Peui làude e bërlàude dij Piamontèis «gente così educata all’ossequio dell’autorità, alla riverenza della legge» e daje col pompon (7), coma se ij Piamontèis a fusso tùi sant, beà e veneràbij. E tut sòn? për feje vnì màrtir dabon; an dasendje dël dil sota. Ant costa maciavélica a pòrta ‘l pompon col drito coma ‘n ciò rampin ch’a l’é Cavour: «Se la nazione piemontese non è forse così impetuosa come le popolazioni (mach popolassion, nen nassion) d’altre provincie d’Italia, è però molto più tenace nei suoi propositi».
Tuta sa gent ch’as ampiniss la boca ‘d Nassion Piamontèisa a lo fà mach për ciolela con la nazione italiana; e o ch’as n’antaja gnanca dla contradission o s’as n’antaja, përchè a-j lo dis col gran galantòm ëd Solar ëd la Margarita, a fà mostra ‘d nèn e a-j dà dël reassionari. Për rivé a sò but as tira pa ‘ndaré ‘nt le maciòce eletorale (C. Pischeda da Le elezioni piemontesi del 1857, Cuneo, 1969).
Bon për la toss ëdcò Tòjo II. Da giò che ‘n tra chiel e ij sò tirapé ëd tajacan a na mastiavo pa vàire, e a l’avrìa fàit rije fé L’Italia an parland fransèis coma bonànima ‘d sò pare – ch’a l’avìa parlà dcò chiel ëd la Nassion Piamontèisa – a na studìa un-a ‘d neuit: a palass real a sarà lenga ufissiala ‘l Piamontèis (Nello Quilici, Saggi storici). La Gloriosa, coma coj rè Tamburlant dij carlëvé pagan ch’a-j fasìo la festa cand la festa a l’era finìa, a vnisìa ancoronà d’ëspin-e për meuire sla cros ansema a sò Piamont.
E dël Gariboja, pardòn, Garibaldi, fomne, còs na dijom-ne? mah; findi a chèich agn andaré a passava për un santon; aora a l’han dëscuvert ch’a l’era la ponta ‘d diamant ëd la reassion. Con ël poporì dl’arvolussion, an bagnet ross ëd giustissia e libertà, a fà arviré na part ëd la gent ant ël Regn ëd Nàpoli, peui, cand giumai a l’ha spërmuje, vist che la giustissia a la veulo dabon, a-j crasa. Tant a l’é ‘d gent tròp divòta dla Madòna e dij sant.
Des agn ëd guèra afrosa: 1860-‘70; a Turin a fan ël diav a quat le còche, coma cola dël Gàmber. Coj ch’a-j pias nen ël regn d’Italia a podran andé fòra dle bale. Sempe mej che sté ‘ndrinta për fòrsa.
Peui torna guèra, cològne e va anans parèj ch’it vas bin. Ël fassism a anventa la stirpe italian-a, ma Clyde Kluckhohn, professor a Harvard, ant sò tratà d’antropologìa Spécchiati, uomo (1951) a scriv: «parlé dë “stirpe” italian-a a l’é ‘n contrassens, përchè a-i é mila rason për pensé che ij Piamontèis a l’han pì ‘d cé an cumun con ij fransèis e j’ësvìsser».
Fià sgairà. Augusto Monti, pa vàire ‘ncreus ‘nt l’antropologìa, a scriv an su Il Ponte (stèmber 1949): «quell’Italia di cui tanti Gianduja, alti e bassi, cent’anni fa non volevan sapere, e molti ancora adesso sospirano “Ah! quel Garibaldi e quel Cavour cos’han mai fatto?!”. Forse è così, ma quella “cosa” fu il Piemonte brich che la fece e i Geremia erano la piana, i Pero che volevan lasciare le cose com’erano». «Forse è così»! contradission, dé rason e tòrt. A fà rije a pensé che neusti pòvri cé viton a passo da cacam (8) përchè a l’avrìo sëntù, pì che ij mamo (9), ël dovèj ëd fé la bagnacàuda. (10)
Pì sustos, antivist e disoma pura quadrà, Frusta, un dij gran prosador e galantòm Piamontèis ëd cost sécol, a la conta pì giusta: «Cavour, contacc, ch’a l’ha fane italian». I l’eve mai sëntù parlé dij gariboldin (11)? I l’avreve capì përchè ch’as ciamo parèj.
Barba Tòni Bodrìe
Musicalbrandé N. 88 | Dzèmber 1980
Armarche: 1. Chiej: lor | 2. Genica: genita, natural | 3. Pompé: flaté | 4. Ciabòt: teniment | 5. Airage: tipo étnich | 6. Barolé: coin | 7. Daje col pompon: dògli con l’adulazione del primato | 8. Cacam: sapienton | 9. Mamo: gent ëd la pian-a e dle sità | 10. fé la bagnacàuda: fé ‘l ciapostro, ël pastrocchio, e ‘dcò buté sangh an bataja | 11. Gariboldin: ciav fàusse.
(ij nèir a son dla redassion)