Ai 3 ‘d giugn a l’é stàit 100 ane giust ch’a l’é mortje, a gnanca sinquant’ane, ël poeta piemontèis Gioann Gastald (Tito Lìvido) – l’Autor ëd “Turin-Cavoret an automòbil”.
Bele con tre di d’artard i l’oma ‘l piasì l’arcordelo noi, da già che la sità ‘d Turin a l’é tròp angagià a trasformesse ant n’àutra ròba.
Artista bohémien, a l’é stàit l’ànima dësbela dël prim Birichin, arvista piemontèisa ch’a l’ha dirigiù dal 1896.
A l’era nà dël 1865 a Girgenti da na famija piemontèisa arnomà, e a l’era tornà a Turin dël 1878. Sò esse fringant e sansossì a l’é arbatusse ansima soa përsonalità artìstica ch’a l’ha marcà la canson piemontèisa, bolversande ‘l ritm e ‘l lengage.
A l’ha publicà Macëtte a piuma (1887), Ël bastard (scene siciliane – 1891), Chitarade (1904), l’arvista Bicerineide ansema a Amilcare Solferini (1911), ma la pì gròssa part ëd soa produssion a l’é ancor ancheuj spatarà an sij feuj e j’arviste dl’época. A l’é mòrt a gnanca sinquant’ane ai 3 ‘d giugn dël 1914 al Martini ‘d Turin.
Tito Livido | Dai ricòrd ëd Frusta | Ij Brandé, 15.3.1949
Mi i l’avìa fàit jë studi a Prato an Toscan-a, chiel a l’era nà a Girgenti. L’é për lòn ch’i scrivìo tuti doi an piemontèis e che un bel di soma trovasse ansema a «’L Birichin».
Dòp tanti ani im lo vëddo ancora lì dnans, come s’a fussa sempre viv, el car amis, come s’i fusso salutasse la sèira prima: am ven ancontra am bamblinand, con la testa piegà sla spala drita e la sòlita aria ansignocà.
Antlora a l’avìa vintessèt ani: un pò biond, un pò plà, un demòni d’un fiolastron, brav come ‘l sol, bon come ‘l pan. Ma s’a sentìa cheich cimen-a a bacajé, a comensava a stòrze la boca, parèj dle masnà ch’a veulo fé la gnifa; e cola smòrfia pòch për vòlta a-j marcava sla facia na dròla d’espression ëd disgust. Se peui ël sëccamiole a tirava anans a dësdavané la marela, as butava a mastié ‘l givo ‘d toscano, ch’a tnisìa quasi sempre an boca, sprofondava le piòte an fond a le sacòcie e a finìa për antasché le cuchije sensa dì né bif né baf. Sò dispresi a l’era mut. Ma quand che ‘l brigàire a fasìa tròp ël galet, antlora a sentìa lë bzògn ëd dësgavassesse, sparandje ancontra certe rispòste, ch’a partìo come ‘d fusëtte. D’autre vòlte anvece as contentava ‘d rije. Ma che rijada larga, profonda con certi ah! ah! ah! e certi eh! eh! eh!, ch’a fasìo dventé tut tòdo l’aversari e a lo campavo
là sensa paròle, bele bleu.
Ingegn aùss, da mangé le fave an testa a tanti. Dabon ch’a l’é stait un dj’òmini pì inteligent ch’i l’abia conossù.
Con tut lòn a l’ha mai podù anfilé ‘l cavion. Travajé sël serio a jë smijava na còsa sensa sens. A disìa: – J’osei a son le creature pì alegre ch’a-j sia. A travaj-ne? Gnanca për seugn. E Leopardi che ‘d compliment ch’a-j fà!
Quand ch’as trovava des cavije ant ël borsòt, jë smijava d’esse un paisan dle còste larghe. Podìe promëttje un tesòr, ch’a bogiava pì nen un dil.
* * *
Dë spìrit e n’avìa da vende; ma chiel a lo regalava. A manà a sbatìa via le fior dël sò pensé, a manà, a galossà, a corbele, da gran sgnor.
An chiel l’invension a l’era sempre frësca e original, ël gust dlicà e san. E ij vers ch’a fasìa, a mostravo tuta la verve, ‘l giget e sovens la ponta satìrica che Gavarni a butava ant ij sò dissegn. Dòp tut a j’improvisava sensa sfòrs le soe canson, con piasì: ‘l piasì ‘d savèi ch’a sarìo girà për le stra e për le piasse, Për ij cafè e për ij teatro, che j’organet l’avrìo sonaje, e che tuti, grand e cit, faseuse, mërcandin-e, torototela e chansonniers, Giaco, Pero e Martin, la Caligàris e la Pina Ciotti a l’avrìo cantaje. Ma a savìa dcò che la soa lira a podìa mach esse la chitara (tra parèntesi a la sonava bin). Për lòn ël lìber ëd poesìe ch’a l’ha lassane, a l’ha ciamalo « Chitarade ». Pòche pàgine, pòchi sonet, chèich martelin e na tranten-a ‘d canson… ma tre o quat a resto tra le pì bele dla leteratura piemontèisa…
Con j’amis as dasìa l’aria sufisanta dël cìnich. Mi però i lo conossìa bin e i savìa che an fond al cheur a stërmava na ven-a sutila ‘d malinconìa, col’ombra ‘d tristëssa ch’as cobia squasi sempre al rije dl’umorista. Sovens la frase irònica a stërmava le làcrime: dle vòlte la rijada a sofocava ‘l disgust e la batùa sarcàstica a finìa për dventé crudela.
Mi a «’L Birichin», con tut ch’i fussa l’ùltima rova dël chèr, la gòrba dla crica, i fasìa l’Artaban. Con chiel i dventava un bambas da lum, un patamòla, gnanca pì bon a di bà! S’am fasìa na carëssa më smijava ‘d toché bara; s’a parlava, mi, l’Artaban, stasìa ciuto, ciuto, a scotelo, com a së scota ‘l maestro; s’a sentensiava: – Che bruti vers! i j’arfasìa sensa discute.
* * *
Ancora un ricòrd, ëd sinquant’ani fà.
Tra ‘l pont Isabela e ‘l baracon dël dassi a-i era l’Ostërìa dl’Ìsola d’Armida, an mes a certi filagn ëd vigna, ch’a calavo giù dla riva fin-a an brova a Pò. Sovens is n’andasìo tuti doi a pijé ‘l bagn an col’aqua ciàira, lìmpida e polida. Pròpi lìmpida e polida: Pò a l’era pa ancora la rian-a ch’a l’é adess. Ël servissi ‘d polissìa a lo fasìo la neuit le botale, che peui, un-a dòp l’àutra, as në filavo giù për le stra ‘d Vanchija: Óndes ore a son sonà… com a dis la canson. E noi së sbaciassavo bel e bin ant l’aqua ciàira. Peui, apen-a che la cesa ‘d Cavoret a ciocatava ‘l mesdì, ciapavo dun-a ij nòstri strass, zichin zichet is vestìo, rampiavo an pressa su dla riva e ‘ndasìo a finì sota ‘l bersò dl’Ìsola d’Armida a spicassé con n’aptit da sonador doe bele porsion ëd pesci vivi.
…Adess al pòst dla gargòta a-i é l’ospidal, l’aqua l’é spòrca ch’a fà scheur, e j’amis pì car a son andassne tuti.
Vive adess… che pen-a!
Arrigo Frusta
▲ “Turin-Cavorèt an automòbil”, scrivùa da Gastaldi e musicà da R. Cuconato dël 1907, a l’é vnùa dun-e na canson motobin popolar, spantià dai feuj ant le fere e portà an sël palch dël cafè-chantant da la chanteuse piemontèisa Annita Di Landa.
Si a l’é antërpretà da Donata Pinti, a la ghitara Silvano Biolatti.
