Perchè “lenga piemontèisa”? Ël piemontèis a sarìa pa un dialet ëd l’italian? Coj ch’a l’han parlà prima ‘d mi a l’han dàit vàire bon-e rason ëd pensé che ‘l piemontèis a l’é na lenga.
I vorërìa sité doi àutri autor ch’a mostro ciàir e net che ‘l piemontèis a peul pa esse ‘n dialet ëd l’italian:
– Dante Alighieri ant ij prim agn dël Tërzent a l’ha scrivù an latin De vulgari eloquentia, la prima descrission dij dialet d’ltalia. Ant ël prim dij doi lìber, capìtol XV, a dis “Turin e Lissandria as treuvo così davzin ai confin d’ltalia ch’a peulo nen avèje ‘d dialet pur. Soe parlade a son motobin brute, ma fìn-a s’a fusso le pì bele, a son così mës-cià con d’àutre ch’a son pa vreman italian-e”.
– El gran lenghista alman Lausberg a l’ha scrivù n’euvra fondamental an sle parlade romanze: Romanische Sprachwissenschaft, tersa edission dël 1969. A-i divid ël teritòri dle lenghe romanze an tre part:
1. La Romània ‘d ponent: portugalèis, spagneul, catalan, provensal, fransèis, ladin e le parlade dla Padania, fra l’àutr cole dël Piemont;
2. la Romània ‘d levant: Italia central e meridional. Còrsica e Romenìa, con la Moldavia e ij cit grup romen dij Balcan;
3. la Sardegna.
2. la Romània ‘d levant: Italia central e meridional. Còrsica e Romenìa, con la Moldavia e ij cit grup romen dij Balcan;
3. la Sardegna.
Lausberg a scriv ancora che ‘l confin fra la Romània ‘d ponent e cola ‘d levant, an sël crest ëd j’Apnin, apeupré da Pésaro fin-a La Spessia, a-i era già ant ël temp dij roman.
Costa Consulta, donca, a veul promeuve un “bilenghism integral an minca situassion ëd la vita social, parèj ëd com a l’é fasse an Catalogna”. Ant la Catalogna autònoma, ël prim pressident Enric Prat de la Riba (1914-1917) a l’ha butà fin a la confusion ëd le grafìe, a l’ha sernù për le publicassion ufissiaj le régole ortogràfiche pì sempie e rassionaj ch’a tnisìo cont ëd tute le varietà regionaj, cole d’un professor ëd chìmica ch’a l’era an-namorasse ‘d soa lenga. Coste nòrme ancora ancheuj a son cole dël catalan. Ës professor a l’ha peui publicà na gramàtica e un dissionari mach an catalan. Peui, apress j’agn d’opression, a l’é surtìa n’enciclopedìa ‘dcò costa tuta al catalan.
Serv-se ‘d na lenga an minca n’ocasion a veul dì publiché an tuti ij camp, cò ‘d tradussion. La lenga catalan-a d’ancheuj a l’é un tèit dë dzora ai dialet catalan dij Pireneo, ëd Barslon-a, dël Pais Valensian, dj’Ìsole Baleàriche e dla sità d’Alghero/L’Alguer an Sardegna.
Ij dissionari ‘d Bré e ‘d Gribàud (Ël Neuv Gribàud) a I’han vàire mérit. Un ch’a l’é ancora mai stàit mensionà a l’é ch’a ten-o cont ëd le varietà regionaj dël Piemontèis, dzoratut ëd la diversità dël vocabolari. A l’é disse che la basi dla lenga piemontèisa a l’é ‘l turinèis. As capiss che Turin a l’era capital fin l’ann 1865 e ch’a l’é restà la sità pì amportanta dël Piemont; a l’é për lòn che la lenga piemontèisa d’ancheuj a l’é an granda part turinèisa. Tutun, ij dissionari ‘d Bré e ‘d Gribàud a deuvro ‘dcò le forme dël piemontèis ëd levant. Un monfrin, s’a l’ha pì car, a peul ëscrive “pianze” nopà ‘d “pioré”, “binej” nopà ‘d “bësson”, “scossal” nopà ‘d “faudal”, “lacc” nopà ‘d “làit”, e vìa fòrt.
Dël rest, ël grand poeta Pinin Pacòt a l’era monfrin ëd Castél d’Anon.
Dël rest, ël grand poeta Pinin Pacòt a l’era monfrin ëd Castél d’Anon.
N’àutr avantagi dël Neuv Gribàud a l’é ‘l cit dissionari ‘d toponomàstica a la fin dël volum: ël bilenghism a dëv valèj ëdcò për ij nòm dij pais e dle sità.
I vorërìa ancora arcordé ch’ij confin ëd la Region Piemont a son artifissiaj e a son nen daspërtut coj dël piemontèis. Da na mira lenghìstica, a son piemontèis un tòch ëd Lomlin-a, ant la provincia ‘d Pavìa, e dzoratut j’àute valade dle doe Bórmie ant la provincia ‘d Saon-a. Comsëssìa, ij confin dël piemontèis a son nen ëd righe, ma pitòst ëd fasse ‘d tranzission.
Travajé për la lenga piemontèisa a veul dì travajé për ël Piemont e ‘dcò per le region avzin-e. Liguria e Lombardìa, ch’a son ëdcò lor a l’arserca ‘d soe rèis, e a la fin dij cont travajé për l’Europa ch’a l’ha da manca ‘d patrie naturaj. Ël grand poeta provensal Mistral a disìa: Quau ten sa lengo, ten la clau / que di cadeno lou deliéuro. Chi ch’a l’ha soa lenga, a l’ha la ciav / che da le caden-e a lo delivra.
I vorërìa ancora arcordé ch’ij confin ëd la Region Piemont a son artifissiaj e a son nen daspërtut coj dël piemontèis. Da na mira lenghìstica, a son piemontèis un tòch ëd Lomlin-a, ant la provincia ‘d Pavìa, e dzoratut j’àute valade dle doe Bórmie ant la provincia ‘d Saon-a. Comsëssìa, ij confin dël piemontèis a son nen ëd righe, ma pitòst ëd fasse ‘d tranzission.
Travajé për la lenga piemontèisa a veul dì travajé për ël Piemont e ‘dcò per le region avzin-e. Liguria e Lombardìa, ch’a son ëdcò lor a l’arserca ‘d soe rèis, e a la fin dij cont travajé për l’Europa ch’a l’ha da manca ‘d patrie naturaj. Ël grand poeta provensal Mistral a disìa: Quau ten sa lengo, ten la clau / que di cadeno lou deliéuro. Chi ch’a l’ha soa lenga, a l’ha la ciav / che da le caden-e a lo delivra.
…•
.
Guiu Sobiela-Caanitz, an su Gioventura Piemontèisa, Magg 1998
Guiu Sobiela-Caanitz (zà Mèmber dël Comità Sientìfich ëd la Consulta për la Lenga Piemontèisa), a nass dël 1935 ant ij Pireneo catalan (sota la Fransa dal 1659). A l’é mnù a sté an Ësvìssera ant ël 1959 për nen fé la guèra d’Algerìa. Laureà an bele létere dl’Università’ d Salzburg (Àustria) con na tesi an sla lenga piemontèisa.
A parla e a scriv I’alman, l’inglèis e scasi tute le lenghe romanze. A viv ant ij Grison, anté a l’é stàit esaminator ëd la maturità svìssera për l’italian e ‘l retoladin. Autor ëd vàire publicassion an sle lenghe “tajà” o mnassà d’Europa. Mèmber dël Consej editorial ëd l’arvista antërnassional Europa Ethnica. A scriv an sël cotidian dij Grison La Quotidiana.