Ël pare dla grafìa piemontèisa a l’é ‘l médich Morissi Pipin (Coni?, 1739 – Symi (Grecia), 1788).
Arlongh dël sécol XVII a l’era andasse formand (an manera naturala, sensa gnun decrét o imposission) la lenga piemontèisa comun-a, ch’a garantìa l’intercomprension an tut Piemont.
Ël Setsent a l’é ‘l sécol ch’a marca l’afermassion ëd costa koiné, bele da la mira literaria. E valà che Morissi Pipin, médich ëd Cort, a buta man a n’inissiativa ‘d promossion ëd la lenga piemontèisa, con tuta probabilità për fene na lenga ufissial d’Ëstat. Prima ròba da fé a l’é deje na grafìa comun-a.
Sonet a l’Autor dla Gramàtica Piemontèisa
Di Lesbio Argisseo P.A.
L’era ben na vërgògna, òh Piemontèis,
ch’ noi, ch’i somo pa ‘d men dj’àitre Nassion,
ch’ansi, lò ch’lor a l’han e ‘d bel, e ‘d bon
trovoma tut ant nòst pais comprèis.
Pur i fusso ant so-sì mal an arnèis
ch’ volend scrive doe righe ant nòst sërmon
a ventèissa, con nòstra confusion,
core da j’Italian, o dai Fransèis.
Ma adess ‘s podoma dì peui fortunà
ch’ëd parlelo e d’ scrivlo la manera
ël sor Médich Pipin a l’ha stampà.
Donque s’lò ch’an mancava omo trovà,
fomje pura a sor Médich bon-a cera,
ch’ dai Fransèis, e Italian n’ha dësbrojà.
Restà vido e avend ëdcò perdù ‘n fieul, livrà sò travàj a dédica dj’ore a l’ëstudi ancreus dël piemontèis, rivand a na conossensa bastanta a l’arconossiment ëd le variant diastràtiche e diatòpiche e, sensa mai buté an dùbit che coste a costituisso «ël piemontèis», a sern la varianta “cortisan-a” ‘d Turin com arferiment, sensa stralassé ‘l léssich ëd le provinse. Al prinsipi dël 1783 a l’é pront a dé a le stampe tre euvre.
La pì amportanta a l’é la prima Gramàtica piemontèisa, andova che, sensa dëstachesse dai test antich nì da le grafìe dle lenghe anvironante, a elàbora na nòrma gràfica e a la propon, pa mach për l’usage literari: a arpòrta ‘dcò d’esempe ‘d litre da tnì da arferiment për la corëspondensa.
An quanda a pùblica ‘n Vocabolari (piemontèis, fransèis, latin, toscan/italian) – ël prim dai temp dël Promptuarium Piemontèis-Latin stampà al Mondvì dël 1564 da Michél Vopisco (Michael Vopiscus Neapolitanus) – e n’antologìa poética.
«Onde i spero ch’la mia òpera farà pijé gust ai bon Patriòt ëd coltivé nòst linguage e feje pijé cola vòga ch’a mérita, e ch’ le person-e ignorante saran pì nen sforsà dë scrive ant una lingua ch’a l’é nen la soa, mentre costa sòrt ëd gent l’ha pì necessità d’aplichesse a lò ch’a veul scrive ch’ nen sté sërcand ij tèrmini pr’esprimse»
Lenga ‘d Cort e lenga ‘d pòpol, na lenga nassional an tut ch’a s’anviara vers l’ufissialisassion: «S’im son ben avansà a dene ij precet / m’ha consijamne dla Patria l’amor / e për col j’hai sudà sensa regret».
S’euvre a seurto dai tòrcc ëd la Stamparìa Real ëd Turin, ël “poligràfich” d’antlora ëd l’Ëstat ëd Savòja-Piemont: indissi che j’ësfòrs dël médich ëd la Cort a son nen indiferent al Govern dël Rè Vitòrio Amedé III.
La dédica al mèmber ëd la famija real a fà part ëd la costuma dl’época; për la Gramàtica ël Médich Pipin a sern ëd porté sò rispet a la prinsipëssa ‘d Piemont Maria Adlàida Clotilde Saveria che, fransèisa, a l’ha amprendù dun-a a parlé piemontèis, com a l’era ‘d costuma për ij forosté ch’ìa vnisìo sté an Piemont.
Morissi Pipin a armarca che tùit an Piemont a parlo piemontèis, ‘dcò la Cort e ‘l Rè, e che ij Vësco a s’arcmando ‘d dovré costa lenga ant la predicassion. Chiel a propon ëd fé scòla an piemontèis për fé an manera che la lenga a sia conossùa pì an profondeur e për nen deje a coj ch’a amprendo a lese e scrive ‘dcò ‘l badò ‘d dovèj studié, ant cola, ‘dcò na lenga forostera.
Nòstr Médich a soagnërà ancor l’«Almanacco di Sanità» dal 1785 al 1789, giontandje ‘d part an piemontèis, për peui andé a meuire ‘d pest dël 1788 a l’ìsola ‘d Symi a bòrd ëd na nav ch’a andasìa ant j’Indie.
A scrivìa a l’Autor, da San Michél ëd Turin, ël Fr. Ermenegildo di S. Gio. di Matta, Trinitario scalzo, ai 16 d’otóber dël 1782:
«[…] Piacesse al cielo che, dopo questa vostra novella produzione animati e sostenuti, li veri zelanti del patriottico idioma impiegassero a gara i loro talenti nelle nuove ricerche, acciò per mescolamento di voci straniere un qualche tempo non venga a minorare la politezza acquistata […]. Inculcate pure, vi prego, nella vostra prefazione al lettore, e lo zelo d’un Leone X P.M. unitamente a quello di Cosimo e Ferdinando De-Medici, Gran Duchi di Toscana, per la lingua italiana; del Re di Francia Luigi XIV e suoi successori per la francese; di Carlo III felicemente regnante nelle Spagne per la spagnola, e di altri Potentati dalla parte del Nord.
Questi esempj, con altre politiche ragioni, e di commercio, saranno un sicuro stimolo per la coltivazione della vostra lingua nazionale.
Inoltre fate loro conoscere il vantaggio che sarà per apportare allo Stato, qualora sia introdotta nel politico, nel civile, nell’istorico, nel criminale e nell’economico. Procurate che osservino il maggiore profitto per una maggiore intelligenza, che dalli sagri oratori quaresimali, dalli parrochi nelle festive predicazioni evangeliche e dalli vice-parrochi nella educazione dei teneri fanciulli saranno per riportare […]».
Ël piemontèis a s’anviarava vers n’avnì ‘d lenga nassional ëscrita e ‘dcò burocràtica e universitaria. Piemont-Savòja a arpossrà la folìa rivolussionaria fransèisa fin-a al 1792, cand la Savòja a sarà conchistà e Nissa sachëzzà. Dël ’96 e dël ’98 ij fransèis a ocupran ël Pais ëd Piemont e, malgré j’arvire ‘d nòsti Patriòta «Brigant» e «Barbets», a-i rëstran për scasi vint ani.
Apress pì nen a sarà parèj ‘d prima.