(Turin 1773-1804)
Ant la pròsa fransèisa (sientìfica e stòrica) a l’é tut degordì e arbiciolù përchè ch’a dòvra un asi che da ‘n pess a l’era bin afàit e amanà, e pì che tut për ij Piemontèis. E belessì a paga la pen-a ‘d dì ch’a-i é na fiamenga literadura piemontèisa an fransèisi, nà motobin bonora e ch’a va, a l’angròss, fin-a a la mità dl’Eutsent. Përchè a l’é, ch’i sapia mi, nen ëstàita cujìa ant una stòria e antologìa? Mah, i l’hai bin por ch’a sia për cola retòrica nassionalista e conformista italian-a ch’a l’ha angavignane dal Setsent an peui. E dì ch’i l’oma fior ëd professor ëd fransèis an Piemont.
Për torné al Calv, a venta dì che soa dissertassion «Sur les poisons des animaux» as bèiv ant na gòla, bele ch’a sia seriosa. As sent la malpron dël filòsof costumà ai pensé àut e fòrt :
« Rien n’a été si fortement crû que ce qui était incroyable : une grande erreur se propage bien plus qu’une grande vérité, parce qu’il est plus aisé de croire qu’il ne l’est de raisonner : et les hommes préfèrent le merveilleux des romans à la simplicité de l’histoire ».
Paròle sante, vrità dont chiel midem a l’avrìa fàit esperiensa amèra, contra sò otimism, ij sò seugn ëd progress, ëd rivolussion a lessìa, dj’agn ëd soa prima gioventura. Seugn da maton ch’i l’oma fàit tùi. Un coma chiel, ch’a savìa scrive ant soa lenga giusta, ël piemontèis, a savìa ‘dcò scrive ant j’àutre. Ma ‘l bogianen ëd Giandoja a l’é sautaje fòra dal cheur a galarin ëd giòle. Coma l’àutr Ignassi (l’lsler), tan divers ant j’ideje ma con la midema consiensa rudia e reala, a l’ha sentù tuta soa poesìa birichinòira, cola ch’a rèspond ëd pì a l’ànima popolar. Coma Broferi, Belli, Pòrta e tanti Poeta dle lenghe martirisà.
Pròpi chiel, òm ëd cheur ch’a sarìa gnanca stàit bon a massé na mosca, coma tanti giovo a seugna d’arviré ‘l mond, ëd porté la fradlansa universal con l’amassidi, la scarniflera, ël sangh. Costa flin-a cagnin-a, ch’a l’ha mitonà për sécoj, a s-ciòpa ant j’ul e braj d’arvangia dël Passapòrt dj’aristocrat, dla Campan-a a martél pr ij Piemontèis , dël Sairà dij Piemontèis. Boneur ch’a l’é ‘n feu ‘d paja. L’ëstòria, la vita, l’esperiensa as cario ‘l badò, ant dontrè agn, ëd mostreje ch’a l’avìa pià ‘n bàilo manan e manassé për na bàila mamìa.
Ant ël Passapòrt a arcòrda con gran fòrsa ij grand dël pòpol massà dai nòbij con le rove dle viture, le tor, ij torment, le caden-e: « Fin ch’i avrì col sangh impur (ij nòbij) / ant ël regn ëd l’egualiansa / chité pura la speransa ».
A l’avrà temp a antajess-ne che, drocà ij nòbij e ‘l rè ‘d Savòja, a l’é surtijne dj’àutri e fin-a n’amparor, Napolion; le viture a l’han tirà anans a massé ij pòr diav ch’a van a pé, le tor, le caden-e e ij torment a son pì che mai ‘d mòda da Napolion a le ” democrassìe popolar “.
Lòn ch’anciarma an costi vers a l’é la fe candia, sclinta, masnajùa ant ël bin, la grinor, la fradlansa; col ton, col fé spers dël moros anvers la morosa: la Libertà, la Giustissia. I lo trovoma torna ant L’auròra dla libertà piemontèisa. Ël midem seugn dij grand òm ëd sò temp: Hoelderlin, Heine, Goethe, Beethoven, Fòscolo e tanti d’àutri. Rataplan, bioch, tube ‘d liberassion ëdcò ‘nt la Campan-a a martél… :
« Seve nen che quand i nasse / i nasse lìber e democrat? / A l’é ‘l pòpol ch’ l’é sovran… / son le legi mach ch’a regno… ».
Pòver e car dotor! Plutarch e l’Alfé (Alfieri) a l’han pro mostraje bin… a sogné. Nompà j’òmi a peulo basesse la man e ij dìj a pocio cand a-i é cola cita libertà e giustissia dle democrassìe moderà, ai sò temp l’Ësvìssera e l’Anglatèra. La resta dël mond a l’era ‘l top pì afros, mars ëd sangh nonsent, silensi ‘d braj stofà ant le boche stopà. Dël Sairà (Ça ira) a basta dì ‘l refren : « Ah! l’é rivà (3 vire) l’ora d’ampiché la nobiltà ».
Boneur ch’a l’han nen ëscotalo; ël sangh a slontan-a libertà e giustissima, a ciama l’abiss, com a dis la Bibia, e ‘l gran proverbi piemontèis: sbate le nos, dì mal dël temp, massé la gent a serv a nent. Ma’nt ël Sairà a fà babòja ‘l folet barivél e barabòt ëd soa fantasìa satìrica : « Costi pataciù / carià ‘d midaje, / ‘d gran colan-e e d’òr / e d’ëscandaje… »
Për vàire d’agn apress, ël cont Ciavarin-a a lo salvrà da la polissìa ‘d Napolion. E chiel a lo laudrà coma ‘l mej dij sò amis. Ant L’auròra… a-i é dle drolarìe: « Dess l’é temp ‘d mostré ch’i avoma / un cheur lìber italian; / dess l’é temp ‘d mostré ch’i soma / sempre fieuj dij gran roman ». A penseje bin, a smija che ‘nt l’ëstòria, italian e libertà a sio pa andàit tròp sovens d’acòrdi, përchè a lor a-j pias tan la libertà, ma la soa pì che cola dj’àutri. I som-ne pròpi fieuj dij roman? Speroma che ‘d nò. Gran roman? Citinòt. As comensa con l’elmo di Scipio, le mura, gli archi e le colonne, gli atri muscosi e i fori cadenti e as finiss con Napolion e Mussolini.
Soa poesìa birichinòira a trovrà ‘l ton giust con la sàtira Sui prèive. Ma soa professìa : « Sensa paràbole / vivroma mej » a l’é nen averasse. Com a l’era bel vëdde. A l’incontrari: pes, nen mej.
La verva, ël giget as dësvlupran ant ël pamphlet Folìe religiose. Andoa la vrità, la lògica, l’ëstòria, la religion a son nen tròp capìe, ma pròpi da cost merveilleux dl’erreur pià për vrità as visco le sblùe dla sàtira. Bele con ëd “perìod” longhet: eut vers d’óndes sìlabe a prun. Sì i trovoma fin-a nòsti vej amis:
« … fasìo ij rissolin e le papiòte / a le cavale soens e al madamin; / stofi dë ste balade, për cambieje / fasìo manché ‘l fià al pòvre veje ».
Eh nò, coma as fà a barbarié ij pòr brav sërvan con le carcaveje? Ant ël ciacòt an tra l’autor e ‘l cristian, cost-sì, combin ch’a sia dësvantagià, a dësmostra ‘d conòsse ij so polastrin: « … ma peui s a-j ven na frev o la diarea / ciamo ‘l confessor e strenzo la corea ».
Passaje la gran caudan-a antireligiosa, còse che a càpito ai giovo, j’ingiustissie fàite dai “liberador“ fransèis an Piemont e dai sò tirapé nostraj ex-rivolussionari a-j deurvo j’euj : sàtire A un scolé ‘d Zenon… e A sò amis compare Tòni…. Costa, la pì përfonda, a smija scrivùa ancheuj për le “ democrassìe popolar “ d’ancheuj :
« Grassie a la filosofìa, / ch’ l’ha operà sta maravija, / i é pa pì gnun pregiudissi, / tut virtù, pì gnanca ‘n vissi… / lòn ch’ na vòta era maleur / bzògna dì ch’a l’é boneur… / ch’a l’é doss lòn ch’a l’é amer, / ch’a l’é d’òr ël sécol ‘d fer… / ch’ j’aso son ‘d filosofon, / ch’ j’òm dë studi son ‘d cojon… / ma ij filòsof ‘d tal natura / l’han nen ‘d patria sicura : / l’era an Fransa piemontèis / e an Piemont l’era fransèis ».
L’ameror, ël ghignon contra j’ex-rivolussiorlari e neuv reassionari a-j torna ant le Fàule moraj : l’incroyable, ël merveilleux a peul fé raisonner pì e mej che la simplicité de l’histoire. La Prima, L’intendent e ‘l Poj, a figura la neuva classe, la burocrassìa. Pensoma a coma ij Piemontèis a l’han ciapà ij poj : ant ël Setsent “j’ëspagneuj”, ant l’Eutsent “ij fratelli d’Italia”. Un tratà an 6 paròle: genita coltura popolar.
La midema ideja ant Le sansùe e ‘l bòrgno. La mej, për sò spìrit, a l’é Platon e ij Pito; la pì seriosa e severa: Le tre Virtù; cola ch’a s-ciairiss ëd pì ‘l progress ëd sò pensé: Jë scalavron (ij tirapé ‘d Napolion) e j’avije (ij Piemontèis). Coj dl’ancien régime a i’ero mach ëd modest tavan ant ël robé l’amél. Sàtire drùe le Stanse a messé Edoard e la Petission dij can :
« …di’ ‘n pò ch’un as vorèiss’ mach lamenté… / anlora as parla sùbit ëd massé… ».
È- già, mè car, a l’é ‘ncora l’efét dël Sairà. Ma ‘l ciadeuvra ‘d tuta la poesìa calvian-a a l’é l’Artaban bastonà, ch’a meritrìa ‘n longh dëscors. As passa da vers a vers coma da na batùa, na trovada a l’àutra e un-a pì gaja che l’àutra. A smija d’esse tornà a le baleurie ‘d bigeuje e ‘d ciabre ëd Pare Isler. Darmage ch’i podoma nen sité che na cita cita part, ma a sarìa tut da sité l’Artaban :
« Giòve, ch’ l’era già gonfi, savend che s’a podìo / da ‘n Cél volìo sbatlo a fesse lor tre Dio, / s’arlama ‘n pò le braje e con un ton serios / a dis: – Dla mia giustissia osservé ‘n colp famos… / Dit lò, a lassa core un pat altissonant, / ch’a strissia, ch’a-j precìpita sla testa com ël tron, / a-j fot giù da sul tròno e a-j fà resté cojon… ».
E sempe anans parèj, fin-a che col vej ch’a l’ha bastonà Artaban e che a l’é la Giustissia midema a les ël gran decrét ëd la Providensa, ch’a finiss:
« A-j ven për tùit la soa. Vient pour chacun son tour ».
Sì la vis còmica a l’é tan gajarda coma ‘l pensé, àut e ancreus, ch’a fa onor a l’autor. Mincatan ël bon Ignassi Edoard as pasia; e a l’é cand a pensa e scriv Su la vita ‘d campagna :
« … tornisso ‘d sòtole, / fas dle ghingaje / për le maraje… / cantand an mùsica, / ciapand dle sumie… / le fomne e j’òmini / setà për tèra… / con cle matòte / leste com ‘d róndole / ch’ fan viré ‘l còte… / balene ‘n pàira / lì bele ‘nt l’àira ».
Fin-a la polìtica, trist dovér, a-j pias pì nen: « Chiel évita / ‘d sente ‘l ciapëtte / dle gent polìtiche… ».
Trista la polìtica cand a dventa mësté, col ëd j’impostor.
Chiel a s’arlama ‘dcò cand j’amis as mario: la Turinëtta e Giuspin Aven-a. Parèj a scriv a la prima:
« I savì ch’a l’é mia mòda / ‘d parlé sempre Piemontèis, / bin che adess për tut as lòda / col ch’a parla mach fransèis. / Cola l’é na gofarìa : / ognidun ant so vilagi / dev avèj la gelosia / dë spieghesse ‘nt so linguagi…».
A l’ha rason. Combin ch’a sia vivù ‘nt un temp dij pì brut, tut ghignon, flin-a e guère, pròpi la lenga dla valba a l’ha salvalo, a l’ha daje col bon imor, cola gòj bàuda che mach chila a peul dé.
barba Tòni Bodrìe | Musicalbrandé, n. 73 | Mars 1977