Minca tant as torna parlesse ‘d LA BELA GIGOGIN e tut sùbit a s’anvisca la dìsputa an sj’orìgin ëd la giojosa canson: chi ch’a la veul piemontèisa, chi nopà ëd rèis lombarde.
Ël trigo a anvita a ‘ntrighessne armus-ciand motobin andarera, ma a l’é peui nen tant malfé contenté j’antërogativ ch’a fan langhì la vrità.
Ël piemontèis GIGOGIN a stà giusta për “fringanta Teresin-a” (ital. briosa, vivace o eccitante) visadì cola legendaria (e magara vera) vivandera dl’armeja piemontèisa ch’a operava dcò anvers la Lombardìa.
GIG con soa congiunsion O = GIGO a s’arfà a ‘n vocàbol indeuropengh d’anté ch’a l’é derivaje GIGET (ital. eccitazione), GIGG (ital. eccitato, focoso) e GIGIÀ (ital. lisciata, imbellettata, eccitante) giusta com as presenta na bela dòna cissà për cissé.
GIGOLETTE a l’é n’alegra dòna fransèisa e GIGA a l’é na dansa ardìa e pimpant dzorvivùa ancor an tra le gent d’Irlanda ‘d sëppa sèltica (Ibern).
ËI GIN final ëd “Gigogin” a l’è un dij diminutiv esclusiv piemontèis ëd Teresa (GIN, GINÒTA, GINA) che con ël lengagi lombard a l’ha pa nèn da spartì.
Da tut sòn a smija fin-a ‘d vëddla, la bela GIGOGIN: na vivandera tuta pièmontèisa, pien-a ‘d verva, an tróllari, ch’a sà meinagé trames ai soldà giovo e susnos, arlëgrandje fin a cisseje, ma restanda sempe a sa pòst, e sempe con fé maternal.
L’antica, primitiva canson i l’hai sentula a cantërlé (milanta vire) da l’alpin Tòjo Martinengh (Ast 1870 – Canéj 1951) coma sò patrimòni mnemònich dël passà militar. La canson a l’era an piemontèis e ‘l titol a l’era col d’ancheuj:
LA BELA GIGOGIN
(Tradissional, Piemont)
E la bela Gigogin
tut’an tróllari a l’era,
e la bela Gigogin
tut’an tróllari a l’é.
Se a quìndes ani a fasìa a l’amor,
l’avìa già fàit ël pass.
Gileppa dël mè cheur.
Se a sëddes ani a l’era già mariasse,
l’avìa fàit n’autër pass.
Gileppa dël mè cheur.
Se a disset ani a l’era già spartìa,
che pass l’avìa dcò fàit!
Gileppa dël mè cheur.
E la bela Gigogin… e v.f.
La ven, la ven, la ven a la fënestra;
L’é tuta, l’é tuta, l’é tuta ampodraja!
La dis, la dis, la dis ch’a l’é malavia
për nen, për nen, për nen mangé polenta:
lassé, lassé ch’as fasa anco’ ‘n moros!
E la bela Gigogin… e v.f.
A l’é da armarché che ij vers “tut’an tróllari a l’era – tut’an tróllari a l’é” a son peu stàit trasformà an trullalarillallena trullalarillallà.
A venta dcò esaminé chèich vocàbol che an lenga piemontèisa ancheuj a dzorvivo mach pì an provinsa (Astësan, Monfrà, e v.f.): tróllari = an it. briosità, vivacità, effervescenza; gileppa = a l’é ‘l dësgenà feminin ëd gilep = an. it. giulebbe antèis tan ‘me dolcezza; spartìa = separà da l’òm; ampodraja = an it. incipriata; anco(r) = “ancor” pronunsià sensa la R; moros = an italian amante.
A la finitiva Gigogin a l’é na dòna giovo, briosa, istintiva, ma an solitùdin. Për sòn as fà bela, a s’espon e as dà d’arie për trovesse na companìa neuva.
Con ël passé dël temp ij soldà dl’armeja piemontèisa a l’han anrichì la canson d’àutri “pass” che la bela Gigogin a l’avrìa fàit a disdeut, a disneuv e a vini ani (vninda a esse dcò mare ‘d na bela masnà) giontandje ‘d vers coma “la fà l’amor con ël marëssal” o “s’it veus-to it portërai an Mérica”, tant për memoriene cheidun.
Ël motiv cadensà dla cansonëtta as dësferensiava visavì ‘d tute j’àutre, adatandse al pass ëd corsa dij Bërsalié (che dcò an caserma a dovìo bogesse sempe e mach an corinda). Ëd conseguensa a l’é stàit adotà da lor cand ël capitani dij Granatié-vardie Lissànder Fre (Ferrero – d’orìgin bielèisa), marches ëd La Màrmora (Coni) – nassù a Turin dël 1799 e mòrt an Crimea dëI 1855 con ël grad da general – a l’ha organisane le prime doe Companìe, formasse su soa propòsta ai 18 ëd giugn dël 1836 con decret dël rè Carl Albert ch’a istituìa ël còrp dij Bërsalié, a tuta prima ciamà Bërsalié ‘d La Màrmora.
La canson-marcëtta a l’é peui stàita arnovà an italian dal volontari lombard – ëd disset ani – Pàul Giorza, ch’a l’ha modificaje ‘n vers an Daghela avanti un passo, delizia del mio cuor, che a-j dasìo sota-sota un sens patriòtich mirà a cissé ij giovo lombard a passé ‘l Tësin e anrolesse ant l’armeja piemontèisa.
A la version neuva, a tuta prima acetà con fërvor, a l’avìo cambiaje ‘l tìtol an DAGHELA AVANTI UN PASSO: Io son la Ninetta che fa la pignattara / e tutte in terra rara pignatte in quantità. / Oh la bella Gigogin poi trullalarillallena, / oh la bella Gigogin poi trullaralillallà / Dove sei, dove sei, che non ti vedo; ciun ciun ciun! / Son qui sotto, son qui sotto all’erba rosa / per veder, per veder la mia morosa, ciun ciun ciun…
Nen a tòrt tut sòn a l’é peui stàit definì “ingiustificàbile stròfe dëscusìe e dëssamblà da le paròle fate e scasi sensa sens”, tant da possé ‘l maestro Giorza a arvëddne ‘l costrut avzinandse torna a la primitiva cansonëtta piemontèisa. Ël tìtol a tornava esse
LA BELA GIGOGIN: Rataplan! …Tamburo io sento / che mi chiama alla bandiera, / oh che gioia, oh che contento, / io vado a guerreggiar. / Rataplan! …Non ho paura / delle bombe e dei cannoni; / io vado alla ventura / sarà poi quel che sarà. / E la bela Gigogin / ohi, trullalarillallena / e la bela Gigogin / ohi trullaralillallà.
Costa neuva version ëd La bela Gigogin che ‘l maestro Giorza a l’ha anrichì con ëd vers neuv, a l’ha avù ‘l batiagi ufissial a Turin dël 1858. Ël prim ëd gené dël 1859, al teatro Carcano ‘d Milan, la Banda cìvica dirigiùa dal maestro Rossari a l’ha replicala për ben eut vire, dasandje l’andi a spantiesse sitant an pressa e con tan boneur da esse – dàita soa popolarità – chërdùa d’adoss lombarda.
Lussien dij Gibé, ansima “Assion Piemontèisa” – ann I n. 5, 15.12.1993
A n’arzulta nen che l’original version piemontèisa ‘d «La Bela Gigogin» a sia mai stàita anregistrà.