Gian Antòni Bertalmìa a l’é nà a Carmagnòla dël 1941, ma a l’ha vivù soa gioventura ant un cit pais ëd campagna.
A scriv an piemontèis e an italian e a l’ha pijà vàire prémit con soe conte e novele. Sò prim romanz an italian, “Gente normale”, a l’ha vagnà ‘l prémit spessial al concors “Alfonso di Benedetto”.
• • •
I vivoma temp ëd burian-a. Për tut e për ij lìber pì ancora. Ma as resist, as serca ‘d resiste. Ij piemontèis a son gent ch’a mòlo nen la cassòla a la prima dificoltà.
Ij bogianen a san rangesse, a conòsso le fatighe e a van anans bele se la buria a-i fa andé pì adase. A l’é bel arsèive ‘d lìber ch’a seurto për costa “veja resistensa neuva”, coma a disìa Tavo Burat. E an fà tant piasì segnalé ch’a l’é pen-a surtìe, për la Ca dë Studi Pinin Pacòt-Piemonte in Bancarella, un volum ëd conte serie e conte grinòire ‘d Gian Antonio Bertalmia, «Ël cel an ponta al dil» , con l’«Achit» ëd Michél dij Bonavé.
Bertalmia a l’é ‘d Carmagnòla, a l’ha scrivù an italian e an piemontèis segnalandse an diversi Concors leterari. Adess a në smon cost bochèt ëd vintessinch conte ant un bon piemontèis nostran, “stòrie ‘d vita ch’an conto ij piasì, le por, …la gòj dla gent a la bon-a”. Paròle ch’a mosso d’arcòrd, emossion, veuja ‘d rije; paròle ‘d ca ch’an comeuvo, paròle ‘d col bon sens d’antan, passà ‘d mòda, ma chi sa mai ch’a peula torna servine; paròle ch’an buto ‘d bonimor. E ‘d n’onsa ‘d bon sangh i-j n’oma damaca an temp coma costi, për nen lassesse dëstissé la speransa, e manten-e visca la fiusa, lë sguard sël passà për l’avnì.
Albina Malerba | To7 5.4.2013
• • •
Ël cel an ponta al dil
Gian Antòni Bertalmìa
Na rijada smorsà e stenzua a l’avìa dësvijalo an col dòp-disné ëd luj pien ëd tuf. Adasiòt a l’era avzinasse a la fnestra e a l’avìa ghicià fòra. Parèj a l’avìa vëdduje e a l’avìa capì che cola sen-a e cola rijada a sarìo intraje ’nt ël sangh e a l’avrìo compagnalo për tuta la vita. Ëdcò ancheuj, combin che a sia passaje tant temp e a sia squasi vej, Beppe, minca tant, quand che a sent quaidun a rije parèj, as abandon-a a la malinconìa dj’arcòrd, arcòrd restà viv e sclint e mai sparì ant la fumosa nebia dla dësmentia.
Ant l’istà dël ’44 Beppe, come tanti àutri giovo, a l’avìa abandonà la divisa ’d l’esèrcit e a l’era butasse con ij partigian che a batajavo e a së stërmavo ant le campagne e an montagna. Cola matin-lì, con tre compagn, a l’avìo pijà d’assàut un càmion tedesch che a portava ’d riforniment a na caserma e che a l’avrìa dovù esse sensa scòrta. Ma, tut ant un moment, da drinta al camion a l’era surtije na vinten-a ëd soldà tedesch che a j’ero butasse a sparé con ij mitra e a l’avìo massà doi dij sò compagn. Beppe, pijà ’d sorprèisa, a l’era sentusse sperdù, peui a l’era arpijasse e a l’era campasse giù dla scarpà ch’a corìa ’d fianch a la stra e, dòp d’avèj travërsà na bialera, a l’era liberasse dj’arme e a l’era intrà ’nt ël bòsch. A l’é stàit antlora che a l’era antajass-ne desse stàit ferì a na spala e, s-ciancandse la camisa, a l’avìa sërcà ’d fërmé ël sangh che a surtìa.
Pròpi an col moment le nivole che a j’ero ambaronasse ’nt ël cel a j’ero stàite squarsà da lòsne amborgnante compagnà da colp ëd tron ch’a ’nciorgnìo e a l’era comensaje ’n temporalass furios, un ëd coj orissi d’istà violent, andova che ’l cel a smija che a veuja vërsè sla tera tuta l’eva dl’univers. Beppe a podìa nen fërmesse, a sentìa che a-j corìo apress, a sentìa an lontanansa ’l baulé dij can e, contut che la ferìa a-j fèissa mal e che ij vestì bagnà mars as ancolèisso a còl, a l’avìa corù motobin tant an col bòsch e sota a col diluvi sensa savèj andova ch’a ’ndèissa. Adess a l’avìa chità ëd pieuve ma ël cel a continuava a esse scur e ’l tron a continuava a bërboté an lontanansa. Ël dòp-disné a dovìa già esse bastansa anans. Beppe as sentìa motobin débol, la ferìa a-j sagnava e a lo fasìa seufre, ma a continuava a core, rabastandse, për slontanesse ’l pì possibil. Tut ant un moment j’èrbo e ij busson a l’avìo comensà a rairisse e, antlora, combin che a l’avèissa la vista an-nebià, a l’avìa vëddula. A l’era na cassin-a, nen gròssa e ’n pòch mal butà, che a l’avìa na costrussion andova a-i ero le stansie dij paisan, na stala con na cita fnera, n’èira e na cormà për j’arnèis e ij chèr. Na strajòta ’d campagna, che a travërsava ’n camp ëd melia, a portava a ’n paisòt che as vëddìa pòch distant a l’orisont. Beppe a l’era avzinasse prudent, la cassin-a a smijava sensa gnun, peui, vist che a-i era gnun can, a l’era intrà ant l’èira e a l’avìa ciamà se a-i era quaidun. La pòrta, ëd cola ch’a dovìa esse la stala, a l’era duvèrtasse e a l’era surtije na fomna tuta vestìa ’d nèir con un gròss fassolèt nèir gropà an testa. An man a l’avìa un fusil, na veja dobiëtta da cassa e a l’era fërmasse a quàiche pass da Beppe. “Va via” a l’avìa brajaje fasendje sègn con la punta dël fusil, “va via o it ësparo.” Beppe a l’era fërmasse ’nt la pàuta ’n mes a l’èira, a tribulava a respiré, a l’era càud ëd frev, as tenìa sgnacà ël tòch ëd camisa sla ferìa ch’a sagnava, a stasìo për mancheje le fòrse, a stasìa për robaté quand che la fomna a l’avìa posà ’l fusil, a l’era arambasse a chiel e a l’avìa portalo ant la stala. Ant la stala a-i ero doe vache e ’n mul gropà a la grupia e, ant un canton, a-i era na bërlecia con na pajassa ’d feuje sëcche. La fomna a l’avìa cogialo, a l’avìa dësvestilo dij sò vestì bagnà, a l’avìa coatalo con na coèrta veja ch’a spussava dë liam, peui a l’era surtìa për torné con na bota d’àlcol, dij fiòch ëd cotonin-a e dle binde. A l’avìa lavaje la ferìa antramentre che Beppe a tërmolava da la frev e dal mal, peui a l’avìa ciamaje come ch’a stasìa e chiel bësbijand e batend ij dent a l’avìa dije: “ I l’heu frèid, i l’heu tanta frèid.” Alora la fomna a l’era dësvestisse, a l’era restà patanua, a l’era anfilasse sota a le coèrte e a l’avìa strenzulo a sò còrp càud fin che Beppe a l’era andurmisse.
A la matin dòp, quand che a l’era dësvijasse, ël sol a l’era già àut e a intrava da la fnestra ch’a dasìa an sl’èira. Beppe a l’avìa butaje ’n moment a capì andova ch’a fussa. A l’avìa pì nen la frev e a l’avìa sërcà d’aussesse ma la ferìa a-j fasìa ’ncora mal. Peui, adasiòt, a l’era tornaje ’n ment ij fàit dël di prima, la sparatòria, la scapada travers ij bòsch, la cassin-a isolà e la fomna vestija ’d nèir con ël fusil an man. A l’era arcordasse, come ’nt un seugn, che la fomna a l’era dëspojasse e a l’era mostrasse come na fija giovo e bela, ma sòn-sì a l’era nen propì sicur ch’a fussa capità o se a fussa mach stàit ël deliri dla frev. Ma propì an col moment la pòrta a l’era duvertasse e, con doe galin-e che a-j marciavo dnans, a l’era intraje la fomna vestìa ’d nèir. A l’era avzinasse a la bërlecia e salutandlo con un sègn ëd la testa a l’avìa ciamaje coma che as sentèissa. “Bastansa bin, grassie a soe cure” a l’avìa risponduje Beppe che adess a podìa beichela da davzisin. A l’avìa ’n facin giovo e motobin bel, j’euj a j’ero azur, ciàir e pien ëd lus, a smijavo doi fnestròt duvertà sël cel, a l’avìa ij làver còti e carnos e sò soris, malincònich e genà, as duvertava ansima a dij dent bianch ch’a smijavo piturà. Da sota al fassolèt nèir ch’a portava ’n testa a-j surtìa dij cavèj seuli e biond color ëd l’amel. A podìa avèj pì o meno na vinten-a d’agn.
La fija, soridend an manera pen-a përcepìbil, a l’avìa giutalo a tiresse ’n po’ sù da le coèrte. An man a l’avìa ’n fassolèt a quadrëttin ross e bianch gropà come ’n fagòt, a l’avìa posalo sla pajassa e a l’avìa tirà fòra ’n tòch ëd pan e ’n tòch ëd formagg. Con un cassul a l’avìa pëscà dël làit da drinta a ’n sigilin e a l’avìa ampinije na tassa. “A l’é tut lòn ch’i peuss eufrite” a l’avìa dije, “con sta guèra la vita a l’é sempre pì dura, as treuva pì gnente.” Beppe a l’avìa ringrassiala e a l’era campasse an sël mangé con angordisa antramentre che la fija a surtìa con le vache e ’l mul. Për tut ël di a l’avìa nen vëddula. A dovìa già esse dòp-disné tard quand che a l’era vnuje a porté quaicòs për sin-a e sta vòlta ant ël fagòt a quadrëttin a-i era doi euv dur e na patata bujìa. Antramentre che Beppe a mangiava la fija, an pé ëd fianch a la bërlecia, a lo beicava. “Come ch’i të stas? Come ch’it sente stassèira?” A l’avìa ciamaje rangiandje la coèrta. Beppe, beicandla fiss an coj maravijos euj azur, a l’avìa dije: “ I l’heu ancora frèid, tanta frèid.”
Antlora la fija, sensa parlé, a l’avìa duvertà ’n pòch coj làver dë vlu e, anviscand un cit soris malincònich, soris che a comensava là andova a nasso le lerme, a l’avìa comensà a dësvestisse. A l’era gavasse col orìbil faudal nèir, adasiòt, con moviment meusi e sò còrp a fletìa come na rama ’d sàles al vent ëd la matin bonora. A l’avìa gavasse ’l folar da la testa e na cascà ’d cavèj color ëd l’amel a l’avìa coataje le spale. Peui, pian, pian, a l’era montà an sla bërlecia e a l’era cogiasse ’d fianch a Beppe. Sò còrp a l’era càud come ’l pan pen-a gavà dal forn e Beppe a l’avìa comensà a caressela, adasiòt, tocandla con bel deuit. E soe man a j’ero posasse ansima ai sen, cit, squasi ’ncora da fijëtta, an sij fianch da la curva dlicà, an sla pansa piata e an sle cheusse longhe e nervose. E a l’avìo fàit l’amor, n’amor istintiv, natural, doss, sensa parlé. E col amor a-j pasiava nen mach ij sens ma a-j fasìa dësmentié le crudeltà dla guèra, ij mòrt, ij feu, le paure e le violense. Peui a j’ero stàit slongà an silensi un ëd fianch a l’àutr. Oramai la lus dël sol a intrava da la fnestra con ij ragg dë sbies e ant ël cel quaìche nivola as vestìa già ’d ross për festegé ël tramont. Na penombra rossa a ’nlupatava ’l silensi dla stala che a l’era rot, minca tant, dal romor ëd le bestie gropà a la grupia.
“Coma ch’it ciame? Da ’nté ch’it ven-e?” A l’avìa ciamaje la fija virandse s’un fianch e, pogiandse s’un brass për beichelo ’nt j’euj. “Im ciamo Beppe e son ëd Turin” a l’avìa risponduje carëssandje ij cavèj e a l’avìa contaje tuta soa stòria, da quand che a l’avìa lassà l’esèrcit për andé con ij partigian, fin-a a l’amboscà ’d quàiche di prima con la scapada travers dij bòsch fin-a a l’ariv ant la cassin-a, “e ti coma ch’it ciame? Còs fa-sto tuta sola ant una cassin-a fòra ’d man parèj?”
“Im ciamo Rapsodìa” a l’avìa dije la fija cogiandse a pansa ’n aria ’d fianch a chiel.
“Rapsodìa?” A l’avìa anterompola Beppe, “a l’é ’n bel nòm ma am ësmija ’n po’ dròlo, un po’ fòra via.” “Mè pare, ch’a fasìa ’l guardia-parch, a l’avìa vorsù ciameme parèj përchè a l’era entusiàstich e anciarmà dal gasojé dj’osej, dal son dël sotbòsch e dal ciosioné dij biarlòt che a jë smijavo na rapsodìa,” a l’avìa continuà la fija antramentre che soe ciafërle a pijavo un color vermèj, “i son sola an costa cassin-a che i l’avìo catà mi e mè òm. Peui, pen-a marià, chiel a l’era stàit ciamà sota a j’arme e a l’era mòrt ant un scontr a feu sël front grech. I l’avìa pensà d’andemne via, ma i l’heu pì gnun i son sola al mond e mè mëssé e mia madòna, che a j’ero già nen content che sò fieul am pijèissa, a l’avìo sarame la pòrta ’n facia. Antlora i vivo ambelessì e faso andé anans la cassin-a con doe vache, un mul, quàich cunij e quaìche galin-a. I travajo ’dcò ’n tòch d’òrt për le vërdure, a la finitiva im rangio con lon ch’i l’heu certamènt che mia vita a l’é nen pròpi reuse e fior ma a l’é pien-a ’d sagrin e dura. Ma ’ncheuj i son contenta, a më smija ’d toché ’l cel con un dil, vëdde-sto,” e a l’avìa slongà un dil vers la fnestra e, mostrandje con ël dil ël cel ch’a l’era vnù carmin, “vëdde-sto ch’i toch ël cel con un dil? Vëdde-sto che ’l cel a l’é ’n ponta a mè dil?” Beppe a l’avìa pijaje cola man spòrzua, a l’avìa tirala giù, a l’avìa portass-la a la boca e a l’avìa basaje tante vòlte col dil che chila a continuava a ten-e pontà. L’indoman Rapsodìa a l’era vnua a porteje quaicòs da mangé anvërtojà ant ël fassolèt a quadrëttin, peui, dòp d’avèje dà ’n basin, a l’avìa dëstacà le bestie e a l’era surtìa da la stala. La giornà a l’era già càuda an cola matinà ’d luj, a-i era nen un fil d’aria, a-i era ’n tuf ùmid e tachiss, che ’l sol, già àut ant ël cel, a possava ant la stala con la soa lus cèira e sbalucanta. Beppe a l’avìa mangià cole pòche vitovaje peui, vagnà da la dëbolëssa che a l’avìa ancora a còl e dal tuf, a l’era strojassasse sla pajassa ’d feuje sëcche e a l’era finì an col ansupiment che a l’è ’l principi dla seugn.
Na rijada smorsà e stenzua a l’avìa dësvijalo an col dòp-disné ’d luj pien ëd tuf. Adasiòt a l’era avzinasse a la fnestra e a l’avìa ghicià fòra. Parèj a l’avìa vëdduje e a l’avìa capì. Ferm an mes a l’èira a j’ero doi soldà tedesch, un a sërcava d’ambrassé Rapsodìa e l’àutr a rijìa sotvos, an manera stùpida e dròla. Beppe a l’avìa capì che Rapsodìa a sërcava d’antërnije ’l pì possibil për deje temp dë scapé. A l’era sautà giù da la pajassa, a l’era anfilasse le braje e jë scarpon, peui a l’avìa sërcà la camisa con j’euj pien ëd teror ma a l’avìa nen vëddula. Alora a l’era arcordasse che a l’avìa pijala Rapsodìa për taconela. A podija nen, ëd sicur, andé dë ’d là ant ëcà a pijela e alora a l’era surtì da la pòrta ’d daré dla stala che a dasìa sël camp ëd melia e a l’avìa travërsalo a gatagnàu, squasi rabastandse për tèra a pansa mòla. Quand che a l’avìa travërsà la strajëtta ch’a portava al pais a l’avìa vist na camionëtta con n’àutr soldà al volant ch’a spetava con ël motor dëstiss. A l’é për lon che a l’avìa nen sentuje rivé. Beppe a l’avìa travërsà la strajòta e a l’era andasse a stërmé ant ël bòsch andova che a podìa beiché la cassin-a. Ël soldà graduà a continuava a vorèj buté le man a còl a Rapsodìa antramentre che l’àutr soldà a s’avzinava prudent a la ca. A l’era intrà spalancand la pòrta con un càuss e a l’era surtì da lì ’n pòch an corend, sventoland la camisa e brajand dj’ordin sèch e ràucc che a smijava ’n can anrabià. Antramentre a l’era rivaje ’dcò l’àutr soldà con la camionëtta, a l’era fërmasse vzin a col ch’a brajava e, antramentre che ’l graduà a fasìa monté Rapsodìa sla camionëtta, a l’avìo pijà ognidun na tòla ’d benzin-a, a j’ero intrà un ant ëcà e l’àutr ant la stala e a l’avìo daje feu. Peui, an mes, a na nivola ’d poer, a l’avìo ’mbocà a tuta velocità la stra che a passava an mes al camp ëd melia e a l’avìo ciapà për ël pais.
A l’era stàit l’ultima vòlta che a l’avìa vëddù Rapsodìa. A l’era setà an mes a doi soldà e, antramentre che la camionëtta as ëslontanava, ij sò cavèj, longh e color ëd l’amel, a svolatavo al vent. Chila a l’era fërma con la testa bassa e a l’era nen solament virasse a beichè la cassin-a che a stasìa brusand.
Quand che la guèra a l’era finìa, Beppe a l’era tornà an col paisòt. A l’avìa ciamaje a la gent se quaidun a savìa deje dle neuve ’d Rapsodìa ma gnun a savìa pa dije gnente. Quaidun a l’era arcordasse che l’ùltima vòlta che a l’avìa vëddula a l’era ’n mes a dij soldà tedesch ansima a na camionëtta che a l’avìa travërsà ’l pais a tuta velocità ’l di che a l’avìo brusaje la cassin-a. A l’era tornà a la cassin-a, adess a l’era mach pì ’n baron ëd ruin-e brusatà che, ant la nebia ’d col otonn malincònich, a l’avìo faje vnì la pel d’òca. A l’era smijaje ’d sente ancora cola rijada dròla, smorsà e stenzua. A l’avìa torna vëddù ël bòsch. Ij busson ëd le ronze e dël sambur a j’ero macie color ëd la tèra giàuna e chërmisin e quàiche èrbo a l’era già dëspatanuà dai primi frèid. Al pòst dël camp ëd melia adess a-i era ’n camp ëd gran pen-a nà e cola penelà ’d verd cèir a smijava l’ùnica còsa viva ’n col paesagi malincònich, pien ëd tristëssa e ’d mestissia. A l’avìa vëddù la strajëtta ch’a portava al pais e, an mes a cola stra, a l’era smijaje ’d vëdde na camionëtta con na fija dai cavèj longh color ëd l’amel slontanesse an mes a dij soldà tedesch, ma sta vòlta chila as virava, a lo salutava e a-j mandava ’n basin.
(Prim prémit «Cesare Pavese» 2010)