Na stòria ‘d Sordèivo (àuta Val ëd l’Elf)
Sta stòria a l’ha contamla la Rina dij Bèe (Pivan), che a l’ha otant’agn e che nòstra famija a conòss da sessanta; da noi, ij matòcc dij Sautabachëtte, chila a l’era ciamà, va a savèj përché, la Jaja, e ‘s peul dì ch’a l’ha alvane tucc. Da cit an portavo a trovela su a Sordèivo, e chila an compagnava a pijé ‘l bagn ant le lame sclinte e bin frèide dla Janca o dl’Elf; peuj da fiolòt i soma tornaje an bici (e monté da Ciavasa, a l’era dura!) an passand da soa ca, ant ël canton ëd la “piassëtta”. A chila, la stòria dël “Gran fumé a l’aramé” a l’avìa contajla sò Grand, ‘l Nino Pivan, nà ant ël 1848, ch’a l’avìa sentula da sò pare, ‘l Martin, ël prim dij “Bèe”, stranomà parèj përché a l’era bërgé, e quand ch’a passava con sò trop travers ël pais, le masnà a-j fasìo: bèe, bèe… ‘l vers ëd la feja.
La stòria a l’é an koiné piemontèisa, ma i l’oma goernà ‘d tornure sintàtiche locaj ch’a son ësmjane pro ‘nteressante, e le batùe dla conversassion i l’oma lassaje ant ël parlé ‘d Sordèivo.
La costrussion ëd la stòria a l’é motobin “clàssica”, e donca tradissional e veja: a l’é ‘ssè marché l’arferiment pontual al nùmer tre (ij sòld, ij pòver, j’òmni, le neuit al castel, le pòrte dl’àutr mond), ij diavolit ch’a son peuj ij folit (plural ëd folët) ëd la mitologìa cèltica, ch’a finiss con ël ciapé ‘ndrinta ‘dcò San Pé e Nosgnor, ch’a peul fin-a “nen esse”, vis-a-dì un padron ëd ca, an gir për ij sòi afé! E fin-a la Mòrt as lassa ciapé dal mascheugn dël sach e resté përzonera ant un solé-mòrt!
Na stòria pro caraterìstica dle vëgge, le vijà dl’invern ant lë stabi, quand le fije d’andrinta, e ij fieuj da fòra a cantavo “Martina…” e a podìa riveje quaicun mascherà da “mòrt amprovisa ch’a fà pissé ‘nt la camisa”!
Tavo Burat, 1990
La stòria dël «Gran Fumé a l’aramé»
Tavo Burat
Grand a contava ch’i l’avìo ciamalo përparèj, përchè chiel-là a l’era ‘n gran fumador, sèmper tacà al feu, anté ch’a mitonavo le ramin-e për fé da mangé…
E fuma e fuma, a l’avìa mangiasse tut: a l’era restà sensa gnanca pì ‘n sòld. Un di, a l’avìa fam, e a savìa pì nen qué fé. Antlora a l’ha dit: – I vach ciamé la carità, quaicun am darà quaicòs… –. E parèj a l’ha butasse për la stra. E va e va, a l’ha trovà n’òm, e l’ha dije:
– Oh, femi la carità d’in sòt…1
– Ma mi j’ho me’ 2 tre sòt… s’ët në dach un a ti, am në resta me’ dui!
– Oh, ma mi i son pòver, j’ho gnente… dami ‘n sòt, dami ‘n sòt…
E ‘s lì a l’ha dàjlo. Dòp l’ha tornà ‘ndé, ‘ndé, e ‘l treuva n’àutr òm.
– Femi la carità, femi la carità d’in sòt, ch’j’ho franch gnente… j’ho fam, i son pòver…
– Ma mi j’ho me’ dui sòt… s’ët në dach un a ti, mi ‘m në resta me’ un…
– Ma dami, dami ‘s sòt… che mi i son ‘nco pu pòver che ti…
Basta, l’ha fàit, l’ha dit, l’ha fàitse dé ‘s sòld.
‘L va, ‘l va, ‘l treuva n’àutr òm.
– Femi la carità, femi la carità…
– Ma mi j’ho me’ ‘n sòt, s’ët lo dach a ti, ‘m resta pu gnente mi…
– Ma ti ‘t peule ‘nco travajé, mi peus pu travajé… dami ‘s sòt, dami ‘s sòt…
L’ha fàit, l’ha dit, l’ha fàitse dé ‘s sòld. Peuj a l’ha tornà butesse ‘n viagi. Già ‘n pò content, përché a disìa: – Tre sòt, j’ho già tiraje su… –. ‘L va, ‘l va, ‘l va… a vëdd ch’a-j ven-o ‘ncontra tre òmni. – Oh, adess sì ch’i la fach bon-a... –. E ‘ntlora a ciama la carità. Un ëd si òmni, a l’ha dije:
– Ma nui, sòt i n’oma gnun! Podoma dete gnente.
Col ch’a l’era ‘n mes, a l’ha dije:
– Varda neh, mi sòt i n’ho gnun, tutun i pòs concedti da scerni ti: o la virtù dël sach, o la virtù dël paradis. S’ët scerni la virtù dël paradis, quand ch’ët vòli ‘ndé ‘n paradis ‘t ëm lo dighi, e mi ‘t pòrt an paradis; s’ët vòli la virtù dël sach, it dach ës sach, ‘t ët lo buti ‘s na spala, e quand ch’ët voghi quaicòs ch’at pias, ët dighi: – Për virtù dël mè sach, sàuta dinta!–.
– Oh, i pìj ‘l sach, i pìj ‘l sach!
Fàit. L’ha salutà e a l’é ‘ndà. As capiss, ël prim travaj l’é ‘ndà dëdnans a na censa, fesse sauté dinta al sach tut ël tabach dont l’avìa manca për fumé. Peuj a l’é passà dëdnans al panaté, a l’ha fàitse dé ‘l pan; a l’é passà dëdnans al salamé, l’ha fàitse dé ‘l salam; e gira e gira, antërtant a l’é vnù neuit, e a savìa nen anté ‘ndé deurmi. Antlora a l’ha s-ciairà na candèila ‘nvisca ant un ciabòt, e l’é ‘ndà tambussé a la pòrta. A ven fòra na vejòta che a-j dis:
– Oh, për la carità, i son pòvra… i veu’ gnun, j’ho gnente da deve mi da mangé!
– Ma sciagrineve gni!...3 che da mangé i n’ho mi për tucc dui. Lasseme mech4 scaudeme ‘n pò tacà ‘l fé. 5
Antlora a l’é ‘ndà dinta e, as capiss, da col sach a l’é sautaje fòra tut ël mangé. E sta vejòta a l’era bele contenta.
– Ma fé che lasseme dòrmi quì, davzin dël fé! Dman av pòrt pe 6 fin-a ‘l bòsch, s’a l’é me’ për sciolì! 7
E a sa vejòta a jë smijava nen da chërde da gavesse la fam… ch’a l’era da invern, e dë sté peuj al càud. E parèj, chiel a l’ha durmì lì. E quand che chel a l’era sensa tabach, e tuti doi sensa mangé, chiel a ‘ndasìa dëdnans a quàich botega, e con sò sach, a portava sèmper a ca lò ch’a-i era da manca.
A la matin, chiel a fasìa colassion, e peuj a l’andasìa stésse fòra dal ciabòt, e a la midema ora a-i passava na sepoltura. ‘N di a l’ha dije con la vejòta:
– Ma codì, 8 ch’a tuti ij matin i é na sepoltura?
– Oh, ës castel ch’a-i é lì ‘nscima a l’é ocupà dai diav. Chi ch’a l’é bon dë scascé ij diav tre sere, ‘l castel a resta sò. L’é vèj che tucc a-i pròvo, ma tucc a-i mòro, përché ij diav a-j fan fòra.
– Ah, sta sera i vach su mi.
– Nòò… –, l’ha dije la vejòta – për la gran carità, ‘dess ch’i era abituà a sté ‘n bris 9 ben! Damatin a lo pòrto giù mòrt ant la cassia!
– Nò, nò… i vach mi, sciagrineve gni, ch’i vach mi…
Antlora la sèira chiel a l’é montà al castel, a l’ha butà su l’eva sël fornel, përché ch’a volìa fesse la polenta. Mesaneuit an ponta, a l’ha sentù ‘ncaminé fé bordel për ël castel, e peuj dòp a l’ha vistse rivé lì na nìvola ‘d diavolit, pcit, ch’a l’han salutalo, peuj a l’han ancaminà tastelo ‘n pò da na part, tireje j’orije, tireje ij cavij…
– Stèj brav, stèj brav…
Përché a venta savèjre che st’òm-lì, a l’era stàit furb. A l’avìo dëschivert che sota ‘l castel a-i era ‘l mulin, con la rova. Antlora chiel, vardé mach lò ch’a l’avìa fàit: a l’avìa tacà ‘l sò sach a la rova dël mulin. Bon, ij diavolit gnente! a seghitavo a cimentelo. A l’han campaje la sënner dinta l’eva dla polenta, a l’han faje tuti ij dispresi possìbij… A na certa mira, l’ha dit: – Adess, a l’é ‘ssè. Për virtù dël mè sach, sauté tucc dinta! – . Peui a l’ha daje eva a la rova dël mulin, ch’a s’é butasse a viré. Ij diavolit as possavo un dzora l’àutr për intré ant ël sach, ma i podìo nen e i son restà lì! E un… chi ch’a l’ha rotse ‘l brass, chi ch’a l’ha s-ciapasse la gamba… Basta, a na certa mira, con tuta s’eva ch’a-j rivava adòss, a l’han butasse brajé:
– Lass-ni ‘ndé ch’i ‘gnoma pu! Lass-ni ‘ndé ch’i ‘gnoma pu!
– I ven-i pròpi pu, dabon?
– Nò, nò, i ‘gnoma pu, lass-ni mech andé!
– Ma torné pu, neh!
E antlora chiel a l’ha daje la larga. Ij diavolit a son andà a soa ca, ant l’infern, ma a l’han contàje gnente con ij diavo pì grand. I son ëstàit ciuto con la speransa d’esse vendicà, e che ij diav grand a fusso bon ëd fé fòra fin-a chiel-lì.
La sèira dòp, chiel a va sù e ‘l buta sù ‘l cafè. A mesaneuit a l’ancamin-a a senti un ciadel dla forca; a smijava ch’a-i fussa ‘l taramòt e ‘l tron; a l’é rivaje ij diav grand. A l’han ancaminà ‘cò lor a feje ij dispresi, a cimentelo, e chiel a l’ha dije: – Fé ij brav! Fé ij brav! Senò finissi malament… –. Ma lor, gnente! Chiel a na certa mira: – Për virtù dël mè sach, sauté dinta! – e lor a son ëstàit obligà ‘d serché d’intreje. E chiel a l’ha tornà fé l’istess travaj. Un pòch a viravo con la rova… – Oh, am gira la testa! Oh, ‘l mie gambe! Oh, ‘l mie brasce! Lass-ni ‘ndé ch’i ‘gnoma pu! Lass-ni ‘ndé ch’i ‘gnoma pu! –.
– Dabon i ven-i pu?
– Nò, nò, i ‘gnoma pu! ‘L castel l’é tò, ‘l castel l’é tò!
E son andasse. Ma quand ch’a son rivà, a l’han dije gnente con ël rè dij diav. A l’han pijasse ben varda fin-a lor, përchè a l’han ditse: – Mah, ch’as la gava pe cël!
A la matin, la vejòta, e ‘dcò ij sotror, a rivavo sù për vëdde s’a l’era viv o mòrt… ma a lo trovavo arbiciolù sla piòta.
L’ùltima sèira, a-j tocava ‘l rè dij diavo. ‘L Gran fumé a l’aramé a l’é torna montà al castel, a l’ha butasse sù la mnestra a cheuse. A mesaneuit, pontual, a l’é rivaje ‘l rè dij diav. A diso ch’a l’era longh vint méter, ch’a fasìa pàu… e cò chiel a l’ha ‘ncaminà a gaveje ‘l capel, tireje j’orije, a psielo… ansoma, a feje tuti ij dispresi possìbij e imaginàbij.
Na certa mira, nòstr amis, vist ch’a-i era gnun vers ëd felo sté brav, a l’ha dije: – Për virtù dël mè sach, dinta ant ël mè sach fin-a ti! –, e a l’ha ‘ncaminà a fé viré la rova. As peul capì, col diavolon-lì, con se gambe longhe, e la rova ch’a la girava… a brajava:
– Lass-ni ‘ndé, i ven pu, i ven pu!
– Sta ‘nco ‘n pò lì!
– Nò, lass-ni ‘ndé, ‘l castel l’é ‘l tò, ‘l castel l’é ‘l tò!
– Viste, neh! che la rova a l’é pe sempi lì!
Quand ch’a l’ha podù parti, ‘l diav a l’era pì nen col ëd prima… përché a l’é për lolì ch’a l’é sòp! A l’ha ‘nsopalo ‘l Gran fumé a l’aramé. It l’has capì, com ch’a l’é la stòria? Ma a l’é pa ‘ncor finìa…
A la matin, coj dël pais a son andà sù, e a l’han fàit na gran festa, përchè chiel a l’era stàit bon dë scassé ij diav, che parèj a fasìo pa pì disperé gnun ëd bele-là. E chiel a vivìa ant ël castel; peuj la vejòta a l’é mòrta e chiel a l’é restà solengh e l’é vnù vèj.
Un di, as presenta al castel Catlin-a dle còste sëcche,10 ch’a l’ha dije:
– ‘T veule ‘gni ‘nsema mi?
– Ma ‘t é fòla, neh? Për virtù dël mè sach, sàuta ant ël mè sach!
A l’ha durbì ‘l sach ant ël solé, e a l’ha ciavà la Mòrt bele-là ‘ndrinta. Passaje agn e agn, ant ës pais a-i meuirìa pa pì gnun! – Ma codì, ch’a-i mòr pa gnun? Ma codì? –. Andoca chiel a l’ha visasse d’avèj sarà la Mòrt ant ël solé. A l’é montà sù, a l’ha durbije la pòrta e a l’ha dije:
– Fà che pijemi!
– Për la carità! Ah, nò nò! I veu’ gni, i veu’ gni!… – e la Mòrt a l’é scapà. E antërtant chiel a vnisìa sèmper ancor pì vèj, ‘ncor pì strach… – Basta, mi i n’ho ‘ssè, j’ho mèch pu vòja ‘d mòri… –. Ma la Mòrt as pijava bin varda da passé da le part ëd col castel, da la por ch’a tornèissa a butela dinta ant ël sach e sarela ‘nt ël solé. Fin che ‘n di, chiel a l’ha decidusse d’andé. – O ‘n paradis, o ant l’infern, quàich post, i trovreu… –.
E va e va, a l’ha trovà le pòrte dël purgatòri. A l’ha tambussà; a son ëvnù vëdde chi a l’era. Quand ch’a l’han vist ch’a l’era chiel-là:
– Porté bare, porté bare, ch’a l’é rivaje col dël sach! Për la carità… – e a l’han stopà tute le pòrte: a l’han nen lassalo intré. Antlora, a preuva ‘ndé ant l’infern. A tambussa, ma quand ch’a lo vëddo: – Për la carità! Porté bare, porté bare! Saroma ‘l pòrti, senò ‘l ven dinta e ‘n buta tucc ant ël sach! –.
Antlora chiel a pensa – Qué ch’j’ho da fé? i preuv andé bati a la pòrta dël paradis –. A va tambussé bele-là, a-i era San Pé, ch’a l’ha dije:
– Varda che ti t’é scernù ‘l sach… ët dovìe scerni ‘l paradis… T’é ti ch’a t’é sarati ‘l pòrti dël paradis!
E con San Pé, bele-lì a l’ha fàit na gran discussion. – Ma mi son vecc… ma mi quì, ma mi là… –. Ma San Pé:
– Ma i peuss gni, ël Signor a-i é gni…
– Ma va ciamelo…
Basta. San Pé, antërtant, a l’avìa duvertà mach na brisa la pòrta, e chiel a l’ha dije:
– Ma sent, San Pé, dreuv un pò… lass-mi ‘lmen vardé dinta, se t’am lassi gni ‘ntré…
Ël furbacion a l’ha pijà ël capel, e a l’ha campalo dëdlà dla pòrta.
– E ‘dess, lass-mi ‘ndé pijé ‘l capel, San Pé, peuss pa ‘ndé via sensa capel!
Pen-a intrà, a s’é stasse daré dla pòrta dël paradis, e da là a l’ha pì nen bogià. E quand che noi meuiro… daré dla pòrta dël paradis, a-i é peuj ‘l Gran fumé a l’aramé!
E la stòria a l’é finìa, deme ‘n sòt, chè mi vach via.
(Da Ij Brandé, Armanach ëd Poesìa Piemontèisa)
1 Sòt: sòld.
2 Me’ : mach.
3 gni: nen, nin, nent, nenta, gnint, mìa, pa.
4 Mech: mach.
5 Fé: feu.
6 Pe: peui, peu’.
7 Sciolì: lolì, so-lì.
8 Codì?: che diav? com é-la?
9 Un bris: na frisa.
10 Catlin-a dle còste sëcche: la Mòrt.