Il 26 Giugno 2013 è stato il settimo anno dalla dipartita dalla vita terrena di Don Michél Fusé, per incomiciare la vera vita, quella Eterna.
«L’arcòrd a resta viv dë sò bon cheur,
Com a l’é viv ‘cò chiel tra i Sant dël Paradis».
(don M. Fusé, “Mè Pa'”, da “Parèj d’un càles”, 1987)
Fieul anteligent e travajeur, meirà la vocassion a intra an seminari a Salusse; a ca a-i resta sò frel Giusep, ch’a lavora la campagna e a-j dà a gràtis ël gran ai seminari: la bontà a l’é ‘d ca. Giusep, benefator dël seminari ‘d Salusse, generos con tuta la famija, as farà peui set ani ‘d guèra coma maressial dj’alpin.
A son costi ij temp che Michél a ven a esse ‘dcò angagià a la càusa piemontèisa; socià a la ► Companìa dij Brandé a sern ëd fesse conòsse con so nòm an lenga: don Michél Fusé.
Ordinà dël 1941, a mostra Létere ant ël seminari ‘d San Nicòla e religion ant le scòle superior; an pì a ven carià dl’economà dël seminari e dla caplanìa dël colege dj’orfanin-e. Lòngh la guèra a s’angagia për salvé le pòche ròbe dle famije ‘d sò pais da le rassìe.
Dël ’46 a l’é prevòst a Elva, ant l’àuta Val Màira, andova ch’a ancamin-a a scrive an piemontèis. Antra Màira e Vràita a prédica, a fa assistensa ai malavi dë ‘d neuit, a cor për ufissi për dësfende ij montagnar, sempe an marcia di e neuit sël caval ëd San Fransesch [1]. Soa ca a ven a esse ‘n cenàcol ëd coltura umanìstica e religiosa.
An sla ponta òvest ëd la Ròca ‘d Cavour ai 3 d’otóber dël 1939
(le due fòto inédite a son acordà con grassiosità da la nvoda Maria Teresa Fusé)
Dël ’54 a ven tramuvà a Vilaneuva Solé – andova ch’a-i restrà pì ‘d mes sécol – giutand soa seure, che so òmo a l’era mòrt an Russia, a anlevé le masnà.
Motobin arzervà, sempe ‘d corsa për soagné la prevostura [2] e tutun sèmper sorijent e disponìbil. Dël 1987 Camillo Brero a lo “òbliga” a dé a le stampe cheidun-a ‘d soe lìriche piemontèise (Parej d’un calés), ma la pì part a resta ancor ancheuj inédita.
Da j’Ani Stanta don Fusé a l’é ‘dcò ansëgnant formador për ij magìster elementar, për sensibiliseje an sl’amportansa dla lenga e dla coltura piemontèisa e, an general, an sj’identità linguistiche.
Batajeur fin-a a la fin për dësfende l’identità piemontèisa, dël 1975 a ancamin-a a selebré la Santa Mëssa an nòsta lenga al di ‘d San Martin, patron ëd Vilaneuva (tirandse le sghergne ‘d La Stampa). Da lì a pòch a ven autorisà a istituì la festa religiosa ‘d Piemont al Santuari dla Madòna dla Nev (dla fiòca), antra Bagneul e ‘l Montos, disand mëssa granda an lenga piemontèisa. Costa tradission a séguita ancor ancheuj tuti j’agn lë scond saba d’aost.
Ai 26 ëd giugn dël 2006, apress che ai 29 ëd mars a l’avìa selebrà 65 agn da soa Ordinassion, a chita sa tèra da la ca d’arpòs dë Scarnafis.
Ant la festa dla Concession dël 2000 ël Vësco ‘d Salusse a benediss na placa d’aram, euvra ‘d Michelangelo Ambroggio, sërtìa ant l’àutar – për volontà ‘d don Fusé tirà da doe pere da mulin dël 1050 – ëd la Parocial ëd San Martin a Vilaneuva Solé: an sla placa na soa frase an piemontèis: «Nosgnor a splend crasà ant ël pan».
Viàtich ant la fiòca
don Michél Fusé
I é tanta fiòca daspërtut: sij pra,
sle ròche, sij cuvert dle ca, sle piante,
sle sime, a val… sël vieul vlutà. Chissà?
Saran ‘dcò fiòca ‘d nìvole dasiante
ch’a van pr’ël cél?
Ël bòsch a seugna: arciama
un ragg ëd sol ch’a sghija silensios
tra nebia e nebia, giù, tra rama e rama,
pì còti ancora dël tapiss pressios
che mi scarpiso caminand ësliss.
Risplend ël cél e ‘l bòsch, tramolo ij branch
al vent. I é un sofi ‘d fiòca ch’a svaniss,
póver d’òr e d’argent perdù ‘nt ël bianch.
Gnun ch’a lo sà. Ma tanta blëssa pura
fàita ‘d silensi e ‘d pas e ‘d bianch profond
a l’é l’adorassion che la natura
eufr a Nosgnor ch’i pòrto a un moribond.
• • •
Ant la Stòria dla Leteratura Piemontèisa ij preìve a l’han sempre avù na presensa ‘d riguard. E sensa arfessé a l’autor dij «Sermon Subalpin» del sécol XII, a basta arcordé quàich nòm coma P. Ignassi Isler (1699-1788), P. Giuseppe Frioli (mòrt ant ël 1850?), P. Raimondo Feraudi, San Giovanni Bosco, etc. ansema ai famos vocabolarista Casimiro Zalli e Michele Ponza (tuti ant ël sécol XIX).
E ant ël Neuvsent? Combin che a sia chërsùa ant ël Clero Piemontèis ëd nòstr sécol la gena d’esprimse an piemontèis për nen dësturbé l’unità (sic!) dla neuva Italia, e combin che an seminari, ormai, as parla pì nen piemontèis, ëdcò ant nòstr sécol a-i é ‘d préive-poeta-piemontèis.
Fra costi an pias arcordé: D. Francesco Origlia, Michelàngel Perin-Bert, Don Aldo Amprimo, P. Mario Battagliotti, P. Silverio Luigi Cismondi, D. Domenico Raso, Don Michele Fusero (Don Michél Fusé). E a l’é pròpi ‘d Don Michél Fusé (già definì Parco dla «Companìa dij Brandé») che noi i voroma parlé.
Nà a Bagneul ant ël 1916, Don Michél Fusé a l’é sicurament ël «Prèive – Poeta» pì rapresentativ ëd la Poesìa Piemontèisa dël Neuvsent. Tuta soa euvra poética a l’é travërsà da un fil d’or, lusent dë spiritualità e càud ëd religiosità. Na religiosità mai greva e sempre samblà con la religiosità natural ëd le còse.
A l’é Chiel che an confida: «S’im buto a contemplé la maravija / d’un mond antich e neuv antorn a mi, / drinta mé cheur la giòja dël piasì / ‘m anvisca faravòsche ‘d poesìa…».
Soa ispirirassion, armonisà a la vos ëd le creature e anciarmà dal miràcol ëd la Creassion, a riess a trasformesse an mëssagi Cristian ëd vita, sensa mai seurte da l’atmosfera dla poesìa. Na poesìa che a s’esprim ant la carzà clàssica dla «Companìa dij Brandé», andoa la semplicità a dventa virtù.
An Don Michél Fusé a-i trassuda la gòj ëd soa mission sacerdotal e as manifesta l’anvìa ‘d sò cheur ëd condivide con tuti la blëssa ‘d sò Ideal.
Travers la divin-a pressiosità dla Poesìa, ël «prèive-poeta» a spòrz, an tuta semplicità e finëssa, sò invit a la «Santità» coma coerensa a la maravija.
Poesìa: parèj d’un càles. E «Parej d’un càles» a l’é ‘’l tìtol ëd sò ùnich volum ëd poesìa, stampà ant èl 1987 da la Ca dë Studi «Pinin Pacòt» për j’Edission ëd «Piemonte in Bancarella».
Camillo Brero, an su Stampasera, 27.2.1992
• • •
► L’omage ‘d Dumini Badalin
In previ piemontèis
a Don Fusé
Tuti ‘r bel vòti ch’a son stati dvan,
a j’heu semp visti sensa nèn an testa
e con ij sòlit trèi boton dra vesta,
dësbotonà për fé passé na man.
E ‘t sìi parimi semp sensa sagrin,
pront a ghigné ‘n cola minera stramba,
ch’ot fà tòrzi ra pansa ‘n su na gamba
e ‘t fà mnì ‘r moro ross pèj d’in bibin.
Os podrèiva pensé d’essi ‘n prësensa
d’in ‘d si previ ‘d campagna d’ina vòta,
sempri dëspòst a fessi na ribòta,
për soporté pù ben ra pënitensa.
Ma basta steti ‘nsema ‘n para d’ori
e capì ch’ot sìi ùnich pù che rar.
Basta ra lus dij tòi eui furb e ciar,
ch’o ra compagna tucc ij tò dëscori,
për vagné r’atënsion ëd chi te scota.
A sota sa sghërmeria d’òm birlon,
o-i é ‘n sërvel advert a ra rason,
mossant e sclin coma ‘n bon vin ëd bota.
E peu at hei ër mérit ëd leisé
col piemontèis polid dër tò contrà,
con ra dàita der previ costimà
a dëscori ‘nt ra lengua dij sò cé.
Tant da dëscorla fin-a con Nosgnor.
Cred: o r’é për solì ch’ot son fradel.
Er di ch’o j’heu sentiti sot ar cel
dra Madòna dra Nos, ant ër s-ciandor
d’in dòp disnà, parlé delcò për mi,
ciamand pietà për mi, an piemontèis,
a son sentimi slarghé ‘r cheur, distèis
da ‘n sens ëd pas, a Mëssa mai conn-sì.
Nosgnor o r’era là su col Altar
e ti ‘t prontavi për ër Sacrament,
parlandje ‘n piemontèis, pèj nòstra gent,
pèj nojacc tucc, quand as saroma ‘n ca,
argnacà da n’afann, da na dësgrassia,
‘nt ër silensi ‘d na stansa, dë scondon,
quand os sent fòrt r’abzògn ‘d ciamé përdon,
quand o r’é fòrt r’abzogn ‘d ciamé na grassia
e ‘s parla nen con Chiel an italian,
pirché ra vos o ra ven su dar cheur,
o r’é ra vos dra gòj e dër maleur,
ra vos antica dij nòstr cé cristian
ch’ra ven ai làver, vos dij nòstri mòrt,
vos ch’o ra sgola dar miraji ‘d ca
e che tancc piemontèis, dimlo sgenà,
o j’han perdì ra veuja ‘d ciancé fòrt.
Ma ti at hei leisala për dì Mëssa
con na tal divossion den a j’euj ciar,
da pensé che Nosgnor calà sr’Altar,
r’èissa signati con ina carëssa.
Chi ‘r farà ‘r prum, podima nen savèj.
Ma s’a dovìissa parti pruma mi,
dami na man për cavalché ‘r sorì,
a r’ùltima colin-a dër varèj.
Parland-Je ‘n piemontèis, coma ‘t sei ti.
Musicalbrandé, N. 56, Dzèmber 1972
1. Giovanni Rovera an su Il Corriere di Saluzzo, 29.6.2006
2. Alberto Gedda, an su Stampasera, 25.7.1985: «Vuol dire essere sempre di corsa con il tempo contato e la paura di non riuscire a far tutto. Parroco, infatti, non vuol dire soltanto occuparsi della chiesa e del problemi religiosi della comunità, ma anche seguire le pratiche degli anziani për la pensione, darsi da fare nel consiglio d’amministrazione della casa di riposo perché questa non sia chiusa e i suoi ospiti trasferiti chissà dove, seguire le vicende delle famiglie, occuparsi degli ammalati che sono soli in casa e, naturalmente, dei bambini e dei giovani perché possano avere nella parrocchia un valido punto di riferimento… Davvero non c’è da stare fermi un minuto».
Sgrandiss:
